Separacja małżeńska: kiedy warto ją orzec, jakie wywołuje skutki i czym różni się od rozwodu?

Ty i Twój małżonek nie chcecie wziąć rozwodu, ale jednocześnie żyjcie osobno? W takim razie koniecznie zadbajcie o uregulowanie swoich spraw na gruncie prawnym. Bez tego z punktu widzenia przepisów będziecie mieć takie same prawa i obowiązki jak małżonkowie, w których związku nie pojawił się żaden kryzys. Jakie zmiany wprowadza prawna separacja małżeńska? Dlaczego warto ją orzec i w jaki sposób to zrobić? Wszystkiego dowiesz się z tego artykułu.

Na czym polega separacja małżeńska?

Pewnie masz w głowie już jakąś definicję separacji. W praktyce jednak istnieje duża szansa, że jest ona błędna. Przynajmniej z punktu widzenia Kodeksu cywilnego. Bardzo często uznaje się bowiem, że w separacji są te osoby, które nie mieszkają razem i postanawiają dać sobie czas, by zdecydować, co dalej stanie się z ich małżeństwem.

I rzeczywiście w pewnym sensie jest to prawda. Istnieją bowiem 2 rodzaje separacji – separacja faktyczna oraz separacja prawna (potocznie nazywana także separacją sądową). Rzecz w tym, że różnica między nimi jest ogromna, szczególnie gdy pod uwagę weźmiesz skutki prawne każdego z tych rozwiązań. Najlepiej więc wyjaśnić, z czym wiąże się każde z tych pojęć.

Separacja faktyczna a separacja prawna

Separacja faktyczna to stan znany Ci pewnie z filmów i życia. Bardzo często mówi się, że dana para „jest w separacji” z tego powodu, że nie mieszka ze sobą i nie utrzymuje stałych kontaktów. Nie ma więc wątpliwości, że w gruncie rzeczy małżonkom daleko jest do szczęśliwego małżeństwa. Rzecz w tym, że separacja faktyczna nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Małżonkowie przechodzący trudne chwile i rozważający, czy w ogóle chcą kontynuować swoje małżeństwo, z punktu widzenia przepisów są dokładnie taką samą parą jak w chwili sprzed pojawienia się kryzysu.

Jak widzisz, stawia ich to w nieciekawej sytuacji. W praktyce żyją osobno, więc słusznie byłoby jakoś uregulować tę kwestię prawnie. Z drugiej strony to się nie dzieje. Taki stan rzeczy nie musi się jednak utrzymywać – tu właśnie wkracza separacja prawna. To nic innego jak zadbanie o to, by obecne relacje małżonków znalazły odzwierciedlenie w prawie.

Można więc powiedzieć, że sądowa separacja małżeńska to prawne rozdzielenie męża i żony bez jednoczesnego rozwiązywania małżeństwa. Sąd orzeka separację, o ile stwierdzi, że między Tobą a Twoim małżonkiem nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, a więc, że ustały między wami więzi fizyczne, gospodarcze i duchowe. Co ważne, w odniesieniu do separacji rozkład wspólnego pożycia nie musi być trwały, jak ma to miejsce przy rozwodzie.

Jakie są skutki prawne separacji?

Wiesz już, że separacja sądowa (prawna) pozwoli wam uregulować swoje sprawy na drodze sądowej. Pewnie zastanawiasz się jednak, co to właściwie oznacza. Orzeczenie separacji dość znacząco wpłynie na wasze życie – poniżej znajdziesz najważniejsze skutki separacji prawnej.

 Powstanie rozdzielności majątkowej

Jeśli przed ślubem ani w czasie trwania małżeństwa nie podpisaliście małżeńskiej umowy majątkowej potocznie zwanej intercyzą, to większość dotychczasowego majątku stanowi wasz majątek wspólny.

W momencie, gdy mieszkacie osobno, taki stan rzeczy nie jest dla was korzystny. Właśnie dlatego przy orzeczeniu separacji wiele się w tej kwestii zmieni. Orzeczenie separacji przez sąd prowadzi bowiem do powstania między małżonkami rozdzielności majątkowej.

Oznacza to, że od teraz w niegdyś wspólnym majątku każdemu z was będzie przysługiwał udział wysokości ½. Przynajmniej co do zasady, bo w niektórych sytuacjach można orzec nierówne udziały. To jednak temat na oddzielny artykuł.

Ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej umożliwia wam dokonanie podziału majątku wspólnego, a tym samym zyskanie części zgromadzonego dorobku na wyłączną własność. Od tej pory wszystkie zarobione pieniądze i inne składniki majątku również będą wchodzić w skład waszych majątków osobistych, a nie jak do tej pory – w skład majątku wspólnego.

Zmiana zasad dziedziczenia ustawowego

Kolejną z konsekwencji orzeczenia separacji prawnej będzie zmiana zasad dziedziczenia. Chodzi tu jednak tylko o dziedziczenie na podstawie ustawy, a więc kiedy spadkodawca nie sporządził testamentu.

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego prawo do spadku w pierwszej kolejności mają zstępni (dzieci, ewentualnie wnuki zmarłego) oraz mąż lub żona. Jeśli natomiast zmarły nie miał zstępnych, prawo do spadku przypada małżonkowi i rodzicom zmarłego.

Te zasady dziedziczenia można więc podsumować jednym zdaniem: jeśli w chwili otwarcia spadku małżonek żyje i może dziedziczyć, otrzyma znaczną część majątku po zmarłym spadkodawcy.

W momencie, gdy żyjecie osobno, a może i nie utrzymujecie ze sobą kontaktu, byłaby to jednak niesprawiedliwa regulacja. I właśnie dlatego w momencie orzeczenia separacji ustają wyżej wymienione zasady. Małżonek nie ma już prawa do spadku.

Trzeba tu jednak jeszcze raz zaznaczyć – dotyczy to wyłącznie dziedziczenia na podstawie ustawy. Jeśli spiszesz testament, a potem sąd orzeknie separację, to w żaden sposób nie wpłynie to na dziedziczenie. Z Twojej ostatniej woli jednoznacznie przecież wynika, że wciąż chcesz, żeby Twój małżonek dziedziczył. Jeśli więc zamierzasz uregulować tę kwestię w inny sposób, pamiętaj, by po orzeczeniu separacji zmienić testament.

Konieczność uregulowania kwestii opieki nad dziećmi i wykonywania władzy rodzicielskiej

Jeśli macie wspólne małoletnie dzieci, to sąd będzie musiał też rozstrzygnąć te same kwestie co w przypadku orzeczenia rozwodu – przede wszystkim dotyczące opieki nad dziećmi i wykonywania władzy rodzicielskiej. Zwykle też w parze z tymi rozstrzygnięciami idzie możliwość otrzymywania alimentów na dziecko.

Powstanie obowiązku alimentacyjnego

Jak wiesz już z poprzedniego akapitu, skutki separacji małżeńskiej odnoszą się między innymi do alimentów. Jeśli dzieci zostaną na stałe z jednym z was, to drugi rodzic zwykle będzie łożył na ich utrzymanie.

Tak samo jak w przypadku rozwodu, orzeczenie separacji powoduje, że możesz domagać się alimentów także dla siebie. I to nie zawsze tylko ze względu na brak możliwości zaspokajania swoich podstawowych potrzeb, ale nawet z samego faktu pogorszenia się Twojej sytuacji. Na jakich zasadach w przypadku orzeczenia separacji małżonkowie mają prawo do alimentów – to szczegółowo opisujemy w artykule dotyczącym obowiązku alimentacyjnego.

Jakie są przesłanki orzeczenia separacji?

Przepisy zwykle przewidują szereg przesłanek, które muszą zaistnieć, by podjęcie jakichś działań było możliwe. W odniesieniu do separacji jest znacznie łatwiej – aby sąd ją orzekł, wystarczy spełnienie tylko jednej.

Musi nastąpić między wami zupełny rozkład pożycia małżeńskiego.

Brzmi niezrozumiale? Nic dziwnego, bo to zdanie wyjęte żywcem z przepisów. Jak to bywa w przypadku prawniczych sformułowań, wystarczy jednak rozłożyć je na czynniki pierwsze, by wszystko stało się jasne.

Czym jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego?

Pożycie małżeńskie to nic innego jak łączące wasz więzi: fizyczne, gospodarcze i duchowe. Kochacie się, mieszkacie razem, wspólnie zaspokajacie bieżące potrzeby? – można uznać, że pożycie między wami istnieje. Natomiast kiedy wszystkie te 3 więzi ustaną, przyjmuje się, że doszło do rozkładu pożycia małżeńskiego.

Czy oznacza to jednak, że musicie się już nie kochać i nie widzieć szans na odbudowanie waszego małżeństwa? Zdecydowanie nie! Zauważ, że nie ma tu słowa „trwały”. Przy separacji rozkład pożycia może być więc chwilowy. Zresztą właśnie po to istnieje cała instytucja separacji – by dać wam szansę na przemyślenie sprawy i zdecydowanie o rozwodzie lub ratowaniu waszej relacji przy jednoczesnym zabezpieczeniu praw.

Kiedy sąd nie orzeknie separacji?

Może się jednak zdarzyć, że sąd nie będzie chciał orzec separacji. Te przypadki nie należą do częstych, ale nie znaczy też, że nigdy nie występują.

Jakie mogą być powody? Ten najbardziej oczywisty to po prostu niespełnienie warunku trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. W takim przypadku Twoje żądanie orzeczenia separacji nie będzie mogło zostać spełnione.

Oprócz tego sąd może uznać, że wskutek separacji ucierpiałoby dobro waszych wspólnych małoletnich dzieci i wtedy również uwzględnienie żądania orzeczenia separacji nie będzie możliwa. Co jednak oznacza to wspomniane „dobro dziecka”? W żadnym przepisie nie znajdziesz dokładnej definicji. Można jednak posiłkować się w tej kwestii wydanymi wyrokami. Wynika z nich, że dobro dziecka to właściwie wszystkie kwestie związane z wychowaniem, rozwojem fizycznym i duchowym. Znaczenie w tym kontekście ma także bezpieczeństwo, sytuacja materialna i moralność.

To pojęcie jest więc naprawdę szerokie. W praktyce jednak wszystko sprowadza się do oceny, czy orzeczenie separacji nie będzie się dla dzieci wiązać z większą krzywdą, niż gdyby w ogóle jej nie orzeczono.

Kolejny powód to uznanie, że separacja byłaby niezgodna z zasadami współżycia społecznego. I znów mamy tu bardzo ogólne sformułowanie, które można równie ogólnie zdefiniować – chodzi o sytuacje sprzeciwiające się przyjętym wartościom wyznawanym w danym społeczeństwie.

Na szczęście z pomocą znów przychodzi orzecznictwo. I tak można przyjąć, że separacja byłaby niezgodna z zasadami współżycia społecznego np. gdyby małżonek zostałby przez to pozbawiony środków do życia albo niezbędnej opieki w ciężkiej chorobie.

Żądanie orzeczenia separacji w pozwie czy wspólny wniosek małżonków?

W przeciwieństwie do rozwodu, który zawsze prowadzony jest w formie rozprawy, separacja może przebiegać w trybie procesowym (rozprawy) lub trybie nieprocesowym – na wspólny wniosek małżonków.

Nie będziemy nadmiernie zagłębiać się w różnice między tymi dwoma trybami. To, co musisz wiedzieć, to że w przypadku rozprawy zakłada się istnienie sporu między dwiema stronami. Jest więc powód i jest pozwany, a całe postępowanie uruchamia się po wniesieniu pozwu.

Tryb nieprocesowy zakłada z kolei, że takiego sporu nie ma. Wszyscy są uczestnikami postępowania, a osobę czy osoby wnoszące wniosek nazywa się wnioskodawcami. Sąd nie będzie też wydawał wyroku, a postanowienie.

Tryb nieprocesowy (separacja na zgodne żądanie małżonków) już na pierwszy rzut oka kojarzy się z mniejszym stresem i krótszym czasem postępowania. Niestety nie zawsze, nawet mimo waszych chęci, możecie z niego skorzystać. Obowiązują 2 zasady – tzw. separację za porozumieniem stron orzeka się tylko na wspólny wniosek małżonków i tylko pod warunkiem, że nie mają wspólnych małoletnich dzieci. W przeciwnym razie pozostaje wam już tylko złożenie pozwu i tryb procesowy.

Przyjrzyjmy się więc obu tym rozwiązaniom.

Pozew o separację i postępowanie w trybie procesowym

Jak wiesz już z poprzedniego akapitu, tryb procesowy wiąże się ze sporem. Jedno z was musi więc wnieść pozew. Będzie wtedy mieć status powoda, a drugie – pozwanego. Oczywiście wcale nie oznacza to, że koniecznie musi istnieć między wami konflikt. Jeśli małżonkowie mają małoletnie dzieci, to przepisy nie pozostawiają im wyboru – trzeba skorzystać z trybu procesowego. Tym samym równie dobrze możecie być całkowicie zgodni np. co do kwestii opieki i kontaktów z dziećmi.

Nie zmienia to jednak faktu, że pozew o orzeczenie prawnej separacji małżonków trzeba napisać, a rozprawę przeprowadzić. Musisz zadbać, by takie pismo spełniało wymogi formalne. Przede wszystkim dopilnuj, by znalazły się na nim dane was obojga, czyli imiona i nazwiska, numery PESEL oraz aktualne adresy zamieszkania. Kolejny ważny element to wskazanie swoich żądań – nie tylko orzeczenia separacji, ale także rozstrzygnięcia innych kwestii, takich jak zasądzenie alimentów, ustalenie kontaktów czy podział majątku.

Najbardziej rozbudowaną częścią będzie natomiast uzasadnienie. To w tym miejscu wskażesz dowody i argumenty na poparcie Twojego stanowiska. Przede wszystkim musisz wykazać, że nastąpił między wami trwały rozkład pożycia małżeńskiego. To też dobre miejsce na poparcie innych swoich twierdzeń (np. wykazanie odpowiedniej wysokości alimentów albo uzasadnienie, dlaczego dzieci powinny mieszkać z Tobą).

Separacja za porozumieniem stron

Drugie rozwiązanie to separacja na zgodny wniosek małżonków, potocznie nazywana też separacją za porozumieniem stron. Dostępna jest tylko dla osób, które nie mają wspólnych małoletnich dzieci i zgodnie wnoszą o separację.

W tym przypadku nie ma spornych stanowisk, orzekania o winie i kwestii związanych z dziećmi, które w głównej mierze wpływają na wydłużenie postępowania. Z tego powodu czas postępowania jest znacznie krótszy – czasami sąd wydaje postanowienie już na pierwszej rozprawie.

Jeśli więc macie możliwość skorzystania z tej drogi, warto wspólnie złożyć wniosek, a gdy istnieją ewentualne kwestie sporne – rozstrzygnąć je poza salą sądową, by ostatecznie móc skorzystać z trybu nieprocesowego. Pozwoli wam to zaoszczędzić naprawdę dużo czasu, nerwów i pieniędzy, a przy tym uregulować swoją sytuację prawną.

Co sąd rozstrzyga w wyroku orzekającym separację?

Separacja prawna małżonków wiąże się z koniecznością uregulowania naprawdę wielu kwestii, które będą mieć wpływ na przyszłe życie ich oraz ich bliskich. Właśnie dlatego na skutek orzeczenia separacji wiele się zmienia. Sąd rozstrzyga przede wszystkim:

• który małżonek jest winny rozkładowi pożycia (na wasz wniosek od tego odstąpi);
• jeśli małżonkowie mają wspólne dzieci: kwestię władzy rodzicielskiej, opieki nad dziećmi małżonków i kontaktów z dziećmi;
• kwestie dotyczące wspólnego mieszkania małżonków– sposób korzystania z mieszkania;
• podział majątku wspólnego – o ile nie doprowadzi to do nadmiernego wydłużenia postępowania.

Separacja a rozwód – czym różni się separacja od orzeczenia rozwodu?

Separacja pod wieloma względami podobna jest do rozwodu. Wspólnych cech można wymienić co najmniej kilka:

• zarówno separację, jak i rozwód orzeka sąd;
• w obu przypadkach ustaje między wami wspólnota majątkowa;
• sąd może orzec winę za rozkład pożycia i przy rozwodzie, i przy separacji;
• z tego powodu w obu przypadkach masz prawo domagać się alimentów od drugiej strony;
• orzekając separację lub rozwód, sąd rozstrzyga również o władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi;
• takie same są też skutki dziedziczenia ustawowego.

Istnieją jednak i pewne istotne różnice między rozwodem a separacją.

Po pierwsze, żeby sąd orzekł separację, nie musi uznać, że nastąpił między wami trwały rozpad więzi. Może więc jak najbardziej widzieć perspektywy na odbudowanie waszego małżeństwa i w żaden sposób nie odbiera to możliwości uzyskania separacji przed sądem.

Z tego powodu separacja – w przeciwieństwie do rozwodu – jest procesem odwracalnym. Możecie więc z czasem wystąpić o jej zniesienie. Rozwód natomiast prowadzi do rozwiązania małżeństwa.

A skoro już o rozwiązaniu małżeństwa mowa, to od razu na myśl przychodzi trzecia istotna różnica – po orzeczeniu rozwodu możesz swobodnie zawrzeć nowy związek małżeński. W przypadku separacji nadal pozostajecie mężem i żoną, więc wzięcie w tym czasie ślubu z inną osobą jest niemożliwe.

Co więcej, w przypadku orzeczenia separacji pewne obowiązki małżonków względem siebie wciąż pozostają aktualne. Przede wszystkim jeśli wymagają tego tzw. względy słuszności, małżonkowie będą mieć obowiązek wzajemnej pomocy.

I wreszcie ostatnia istotna różnica – rozwód zawsze orzekany jest w wyroku, a cała procedura uruchamiana jest po wniesieniu pozwu. Separacja może mieć natomiast miejsce nie tylko w oparciu o pozew, ale także po złożeniu wspólnego wniosku małżonków. Oznacza to, że sąd może przeprowadzić rozprawę albo orzekać w trybie nieprocesowym.

Jak długo trwa separacja małżeńska?

Osoby pytające o czas trwania separacji mogą mieć na myśli dwie zupełnie różne kwestie. Przyjrzyjmy się więc każdej z nich.

Czas separacji – jak długo możecie pozostawać w tym stanie?

Nie ma żadnych ograniczeń. Teoretycznie po orzeczeniu separacji możecie pozostawać w tym stanie do końca życia, nie decydując się ani na rozwód, ani na odbudowanie waszego małżeństwa. Zdarza się nawet, że separacja trwa na tyle długo, że małżonkowie zdążają w międzyczasie założyć nowe rodziny. W takiej sytuacji warto jednak przemyśleć rozwód. Dzięki temu będziecie mieć możliwość ponownego wzięcia ślubu i uregulowania nowej sytuacji pod kątem prawnym.

Jak długo trwa postępowanie o separację?

W tym miejscu czas na ulubioną odpowiedź prawników – „to zależy”. I niestety jest to jedyna, która będzie w pełni zgodna z prawdą.

Jak już wiesz, w przypadku separacji na wniosek sprawa może się zakończyć już na pierwszym posiedzeniu sądu. Z drugiej strony od momentu złożenia wniosku do jego rozpatrzenia i tak minie kilka miesięcy. Ile dokładnie – to już znów zależy od obłożenia konkretnego sądu.

Sprawa jeszcze bardziej komplikuje się w przypadku postępowania procesowego. Wtedy od złożenia pozwu do wyznaczenia terminu rozprawy znów minie kilka miesięcy. Zwykle też posiedzeń sądu będzie więcej niż tylko jedno, a między kolejną taką wizytą minie kolejne kilka miesięcy.

Jak widzisz, każde kolejne posiedzenie sądu automatycznie wydłuża całe postępowanie o kilka miesięcy. A im więcej punktów spornych, np. tych dotyczących wspólnych dzieci małżonków, tym więcej takich posiedzeń będzie musiało się odbyć. W największym skrócie można więc powiedzieć, że im lepiej jesteście w stanie się porozumieć, tym szybciej doprowadzicie sprawę do końca.

Czy zniesienie separacji jest możliwe?

Jak wiesz już z poprzednich akapitów, w przypadku separacji rozkład pożycia nie musi być trwały. Siłą rzeczy oznacza to także, że istnieją perspektywy na odbudowanie waszego małżeństwa. Z tych względów orzeczenie separacji wprawdzie w wielu kwestiach wywołuje takie same skutki jak rozwód, ale istnieją też pewne różnice.

Najważniejszą jest to, że małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć kolejnego związku małżeńskiego. Mimo pewnych poważnych zmian w waszym życiu w sytuacji orzeczenia separacji, wasze małżeństwo nadal trwa. Co więcej, orzeczenie separacji nie zwalnia was z obowiązku wzajemnej pomocy, jeśli będą tego wymagać względy słuszności.

Krótko mówiąc, z tych powodów orzeczenie separacji zdecydowanie nie jest decyzją nieodwracalną. Wręcz przeciwnie – separacja ma dać wam możliwość przemyślenia dalszych decyzji przy jednoczesnym zabezpieczeniu swoich praw. Jeśli z czasem przyczyny rozkładu pożycia ustaną i zdecydujecie się odbudować wasze małżeństwo, możecie wystąpić o zniesienie separacji.

Separacja czy rozwód?

Jeśli wasze małżeństwo przechodzi poważny kryzys, to być może zastanawiasz się, czy złożyć wniosek o separację, czy może jednak od razu zdecydować się na rozwód. Pamiętaj, że skutki są podobne. Najważniejsza różnica to ta związana z brakiem możliwości zawarcia nowego związku małżeńskiego w razie pozostawania w separacji.

Może się też zdarzyć, że jedno z was chce separacji, a tymczasem drugie skieruje do sądu żądanie orzeczenia rozwodu. W takiej sytuacji przepisy nie pozostawiają wątpliwości – decydujące jest to „silniejsze” stanowisko (niosące za sobą poważniejsze skutki). Oznacza to, że żądanie orzeczenia rozwodu odniesie skutek i sąd przeprowadzi sprawę rozwodową.

Warto jednak dodać, że procedura przeprowadzenia separacji jest łatwiejsza (bo nie musicie udowadniać, że rozkład pożycia małżeńskiego małżonków jest trwały). Jeżeli jednak masz jakiekolwiek wątpliwości w tym zakresie, pamiętaj, by uważnie przemyśleć tę decyzję, a najlepiej skonsultować swoją sytuację z adwokatem. Droga, którą wybierzesz, będzie mieć przecież ogromny wpływ na przyszłość Twoją i Twoich dzieci.