Na czym polega obowiązek alimentacyjny, kto może ubiegać się o alimenty i w jakiej wysokości?

Co myślisz, gdy słyszysz słowo „alimenty”? Prawdopodobnie Twoje pierwsze skojarzenie to pokrywanie części kosztów utrzymania dziecka przez rodzica, z którym małoletni nie mieszka. Tymczasem to pojęcie jest znacznie szersze. Czy wiesz, że alimentów możesz domagać się także jako były małżonek? I że w niektórych przypadkach świadczenie alimentacyjne uzyskasz także od swoich dzieci lub dziadków? Choć obowiązek alimentacyjny to naprawdę rozległy temat, w tym artykule postaramy się omówić wszystkie najważniejsze zagadnienia z tym związane. 

Czym jest obowiązek alimentacyjny?

Sądzisz, że wiesz, czym dokładnie jest obowiązek alimentacyjny? Prawdopodobnie się mylisz. To pojęcie powszechnie kojarzy się z cyklicznie wypłacaną kwotą na rzecz małoletniego dziecka, w dodatku zwykle po orzeczeniu rozwodu bądź separacji. Tymczasem definicja jest znacznie szersza.

Obowiązek alimentacyjny to zapewnienie środków utrzymania i środków wychowawczych bliskim członkom rodziny, którzy na własną rękę nie są w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.

Zwróć więc uwagę, że definicja ta nie sprowadza się tylko do kwestii pokrywania kosztów utrzymania osoby uprawnionej do alimentów. Zakres świadczenia alimentacyjnego jest znacznie szerszy. Co więcej, przepisy w żaden sposób nie uzależniają istnienia roszczeń alimentacyjnych od rozwodu bądź separacji. Jeśli Ty i Twój małżonek macie wspólne dzieci, to ciąży na was obowiązek alimentacyjny względem nich. Nawet jeśli nadal pozostajecie szczęśliwym małżeństwem. Wciąż przecież musicie pokrywać koszty utrzymania dzieci, a także zaspokajać ich potrzeby wychowawcze.

Dlaczego więc o alimentach mówi się najczęściej w kontekście rozwodu bądź separacji? Głównie z tego powodu, że wtedy dziecko zamieszkuje na stałe z jednym rodzicem. Siłą rzeczy to właśnie ten rodzic w większości zajmuje się wychowaniem małoletniego, zapewnia dziecku dach nad głową, jedzenie, opłaca zajęcia dodatkowe itd. Obowiązki drugiego rodzica jednak nie wygasają. Wciąż musi dostarczać dziecku środków utrzymania i wychowania. W praktyce sprowadza się to więc przede wszystkim do wypłacania co miesiąc odpowiedniej kwoty.

Kogo obciąża obowiązek alimentacyjny?

Jak jednak wiesz już ze wstępu, obowiązek alimentacyjny zdecydowanie nie dotyczy wyłącznie rodziców, którzy płacą alimenty na rzecz dzieci. Może obciążać również innych krewnych w linii prostej (dzieci, dziadków, wnuki) oraz rodzeństwo (braci i siostry).

Przepisy wprowadzają przy tym konkretną kolejność dochodzenia roszczeń alimentacyjnych:

1. Zstępni;
2. Wstępni;
3. Rodzeństwo.

Jeśli żyje kilku krewnych tego samego stopnia, to każde z nich ponosi obowiązek alimentacyjny w części odpowiadającej możliwościom zarobkowym oraz majątkowym. Jest wówczas tzw. dłużnikiem alimentacyjnym. Druga strona – domagająca się alimentów – nazywana jest natomiast uprawnionym.

Od powyższej kolejności istnieją jednak pewne wyjątki. Przede wszystkim, jeśli w danej sytuacji możliwe jest dochodzenie roszczeń alimentacyjnych od byłego małżonka, obowiązek alimentacyjny tego dłużnika alimentacyjnego wyprzedza obowiązek Twoich krewnych.

Z kolei w przypadku, gdy dłużnikiem alimentacyjnym mają być rodzice dziecka niebędącego w stanie samodzielnie się utrzymać, obowiązki rodziców wobec dzieci wyprzedzają możliwość dochodzenia roszczeń alimentacyjnych od jakichkolwiek innych osób.

Jeśli drugi rodzic nie żyje – obowiązek alimentacyjny obciąża w całości żyjącego rodzica. Z kolei gdy rodzic ten nie jest w stanie w całości lub w części zaspokoić potrzeb dziecka, obowiązek ten może w całości/części przejść na dalszych krewnych.

Kto jest uprawniony do otrzymywania alimentów?         

Wiadomo już, kto powinien płacić alimenty. Teraz więc czas odpowiedzieć na pytanie – komu takie świadczenie się należy. Możemy rozróżnić kilka sytuacji:

• Dzieci – mają prawo do alimentów, gdy nie są w stanie samodzielnie się utrzymać. Wtedy w pierwszej kolejności to rodzice ponoszą koszty utrzymania uprawnionego. Co ważne, takim uprawnionym będzie nie tylko dziecko niepełnoletnie – ustalenie obowiązku alimentacyjnego na rzecz dorosłego dziecka też jest jak najbardziej możliwe;
• Byli małżonkowie – mogą otrzymywać alimenty ze względu na popadnięcie w niedostatek lub znaczne pogorszenie się życia po rozwodzie (w zależności od tego, kto ponosi winę za rozwiązanie małżeństwa);
• Pozostali uprawnieni do alimentów – do alimentów mają prawo tylko w razie popadnięcia w niedostatek.

Pojęcie „niedostatek” oznacza sytuację, w której dana osoba nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać usprawiedliwionych potrzeb, czyli tych zapewniających mu normalne warunki bytowania, odpowiednie do stanu zdrowia i wieku. Dłużnik alimentacyjny powinien wówczas dostarczyć uprawnionemu środki utrzymania.

Jak ustala się wysokość alimentów? Co sąd bierze pod uwagę, zasądzając alimenty?

Istnieje naprawdę wiele czynników, które będą mieć wpływ na wysokość świadczenia alimentacyjnego. Znaczenie ma zarówno sytuacja osoby, która takie alimenty będzie otrzymywać, jak i tej, na której ciąży obowiązek płacenia alimentów.

1. Usprawiedliwione potrzeby uprawnionego

Jedna z najważniejszych kwestii to usprawiedliwione potrzeby. Obojętnie, czy chodzi o alimenty na dziecko, czy na innego krewnego znajdującego się w niedostatku (np. dziadka), trzeba ustalić, jakie są jej uzasadnione potrzeby i jaka kwota pozwoli je zaspokoić.

W zakres takich potrzeb wlicza się chociażby koszty utrzymania osoby uprawnionej, ale także prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Znaczenie mają również takie czynniki, jak wiek i stan zdrowia. Przy alimentach na dziecko obowiązuje jeszcze zasada, zgodnie z którą dziecko ma prawo do poziomu życia zbliżonego do tego, które prowadzą rodzice.

2.    Zarobkowe i majątkowe możliwości

Nie bez znaczenia dla zakresu świadczenia alimentacyjnego jest także sama sytuacja zobowiązanego do płacenia alimentów. Zwróć uwagę, że mowa tu o możliwościach, a nie o tym, jak wygląda to obecnie. Jesteś w stanie pracować, ale tego nie robisz? Celowo podejmujesz gorzej płatną pracę, by obniżyć wysokość alimentów? Takie podejście nigdzie Cię nie zaprowadzi, bo liczy się to, co możesz robić w obecnej sytuacji, a nie to, na jakie działania się zdecydujesz.

Druga kwestia to możliwości majątkowe. W końcu praca to nie zawsze jedyne źródło dochodu. Otrzymanie dużej darowizny czy spadku albo wygrana na loterii też nie pozostaną bez znaczenia na wysokość zasądzonych alimentów.

Jak zwiększyć wysokość alimentów?

Raz ustanowiona kwota alimentów nie będzie jednak wcale obowiązywać raz na zawsze.

Z czasem, gdy dziecko dorasta, zwiększają się jego potrzeby. Podobnie sprawa wygląda, gdy stan rodziców otrzymujących alimenty od swoich synów czy córek, ulegnie pogorszeniu. Wtedy też można mówić o zwiększeniu się potrzeb, a co za tym idzie – o podstawie do podwyższenia alimentów.

Może też zdarzyć się, że to sytuacja osoby zobowiązanej do zapłaty się poprawi – otrzyma awans, a więc i podwyżkę albo odziedziczy duży majątek. To też solidna podstawa na wystąpienie z pozwem o podwyższenie alimentów.

Najważniejszą kwestią w takim piśmie będzie oczywiście udowodnienie, że dotychczasowe okoliczności (zakres potrzeb uprawnionego lub możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego do płacenia) uległy zmianie.

Zwykle jednak druga strona nie będzie skora do zwiększenia wysokości świadczeń. Możesz się więc spodziewać, że będzie próbowała wykazać, że nie masz racji. W takiej sytuacji przydatne może okazać się wsparcie prawnika, który pomoże Ci zgromadzić solidne dowody i zwiększyć swoją szansę na wygraną w sądzie.

Alimenty na dzieci

W kontekście alimentów najczęstszym tematem jest oczywiście kwestia obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec dzieci. Póki wychowujecie wasze pociechy wspólnie, wspólnie też mieszkacie, a więc i wspólnie łożycie na ich utrzymanie, ta kwestia nie ma dla was znaczenia.

Inaczej sprawa wygląda już natomiast, gdy sąd orzeknie rozwód bądź separację albo gdy Ty i drugi rodzic nigdy nie byliście małżeństwem i żyjecie osobno. Dzieci mają bowiem takie same prawa do alimentów obojętnie, czy pochodzą ze związku małżeńskiego, czy spoza małżeństwa.

Jeśli więc postanowicie zamieszkać osobno, jak najbardziej możecie, a nawet powinniście uregulować kwestię alimentów zgodnie z zakresem obowiązków rodziców.

Czy opieka naprzemienna pozbawia prawa do alimentów?

Zakres obowiązku alimentacyjnego względem dziecka obejmuje nie tylko dostarczenie środków utrzymania, ale także wychowania. Co więc w przypadku opieki naprzemiennej, w przypadku której dziecko z założenia spędza tyle samo czasu u każdego z rodziców?

Taka sytuacja wcale nie oznacza, że rodzice na pewno nie będą płacić sobie nawzajem alimentów. Jeśli jeden z nich znajduje się w znacznie lepszej sytuacji finansowej, to całkiem prawdopodobne, że będzie płacił alimenty na dziecko, gdy to będzie u drugiego rodzica. Wszystko po to, by zapewnić dziecku podobny standard życia i zaspokajania jego potrzeb niezależnie od tego, u kogo akurat przebywa.

Jak kontakty z dzieckiem wpływają na kwestię alimentów?

Kontakty z dzieckiem nie pozostają bez wpływu na wysokość alimentów. Im większe zaangażowanie rodzica w wychowanie dziecka i utrzymanie z nim więzi, tym alimenty mogą być mniejsze. Choć zdecydowanie nie jest to wyłączny czynnik. Najważniejsze kwestie to wciąż możliwości zarobkowe i majątkowe, a także usprawiedliwione potrzeby dziecka.

Czy obowiązek alimentacyjny wygasa, gdy dziecko osiągnie pełnoletność?

Przepisy wyraźnie wskazują, że obowiązek alimentacyjny względem dziecka trwa, póki nie jest ono w stanie samodzielnie się utrzymać. Jeśli więc np. studiuje dziennie, to mimo osiągnięcia pełnoletności będzie miało prawo otrzymywać alimenty do rodziców. Oznacza to, że kwestia alimentów dotyczy nie tylko małoletniego dziecka. Równie dobrze uprawnionym może być osoba, która dawno osiągnęła pełnoletność.

Z drugiej strony, gdyby dziecko bez problemu mogło podjąć pracę, ale tego nie robi, rodzice nie muszą płacić alimentów – liczą się bowiem możliwości zarobkowe, a nie to, czy dziecko rzeczywiście z tych możliwości korzysta.

Alimenty między małżonkami i byłymi małżonkami

Druga częsta sytuacja w sprawie zobowiązań alimentacyjnych to ta dotycząca byłych małżonków albo tych pozostających w separacji prawnej. Wtedy możliwość otrzymania alimentów będzie się różnić w zależności od tego, kto odpowiada za rozpad waszego związku.

To wprawdzie dość szeroki temat, z którego mógłby powstać cały osobny artykuł. W największym skrócie można jednak powiedzieć, że obowiązek alimentacyjny małżonków może przebiegać na 4 różne sposoby:

• Obie strony ponoszą winę/ sąd nie orzekał o winie – alimenty dostaniesz tylko w razie popadnięcia w niedostatek;
• Żadna ze stron nie ponosi winy – alimenty dostaniesz tylko w razie popadnięcia w niedostatek i maksymalnie przez 5 lat od wyroku rozwodowego;
• Druga strona ponosi wyłączną winę za rozpad małżeństwa – zakres świadczeń alimentacyjnych jest znacznie szerszy: masz prawo do alimentów ze względu na samo pogorszenie się jakości Twojego życia;
• Ty ponosisz wyłączną winę – nie masz prawa do żadnych alimentów, za to może pojawić się obowiązek płacenia świadczeń alimentacyjnych względem drugiej strony.

Nie musisz występować o alimenty już w ramach samego postępowania o rozwód bądź separację. Czasami jest to zresztą nawet niemożliwe, bo nie znajdujesz się wówczas w niedostatku. Równie dobrze możesz złożyć pozew później, jeśli tylko zaistnieją podstawy do otrzymania alimentów – wtedy sąd przeprowadzi zupełnie odrębne postępowanie i na koniec wyda wyrok zasądzający alimenty.

Kiedy można złożyć pozew o alimenty?

Najczęstszym sposobem występowania o alimenty jest złożenie pozwu do sądu rejonowego właściwego dla zamieszkania osoby uprawnionej (czyli tej, która występuje o alimenty).

Jeśli jednak właśnie jesteś w trakcie rozwodu lub separacji, nie możesz uruchomić osobnego postępowania w tej sprawie. Sąd rozstrzygnie o alimentach na dziecko czy małżonka w ramach postępowania o rozwód bądź separację.

W pozwie o alimenty, ewentualnie w pozwie o rozwód bądź separację, w którym wnosisz o zasądzenie alimentów na rzecz Twoją lub dziecka, muszą znaleźć się konkretne elementy. Będzie to:

• Kwota, której się domagasz – określa się ją w skali roku, a więc przykładowo, jeśli występujesz o 800 złotych miesięcznie, Twoje żądanie będzie wynosić 800×12, czyli 9600 złotych;
• Uzasadnienie żądania – wskazanie, dlaczego ubiegasz się o alimenty dla siebie lub dziecka i dlaczego Ci się należą. To miejsce, w którym musisz przede wszystkim przedstawić koszty utrzymania i wydatki, a także swoje aktualne możliwości finansowe;
• Wniosek o zabezpieczenie roszczenia – nie jest to element obowiązkowy, ale jeśli chcesz otrzymać wsparcie finansowe jeszcze przed zakończeniem postępowania, warto go złożyć.

Nie ma jednak obowiązku, by kwestie alimentów w ogóle regulować w pozwie. Równie dobrze możecie samodzielnie zawrzeć umowę (nawet niesformalizowaną), choć oczywiście to wymaga od was wzajemnego zaufania. Pamiętaj, że przy umowie, jeśli strona płacąca alimenty nagle przestanie się wywiązywać z tego obowiązku, egzekucja świadczeń alimentacyjnych okaże się znacznie trudniejsza.

Równie dobrze możecie jednak np. zawrzeć ugodę przed mediatorem czy sądem albo formalną umowę przed notariuszem. To zdecydowanie zwiększy szanse na wykonywanie obowiązku alimentacyjnego przez drugą stronę, a w najgorszym wypadku – sprawi, że egzekucja alimentów okaże się znacznie łatwiejsza.

Czy w sprawie o alimenty potrzebujesz pomocy adwokata?

Temat alimentów należy do naprawdę skomplikowanych, a rozstrzygnięcie w tej kwestii ma ogromny wpływ na przyszłość Twoją lub Twojego dziecka. Właśnie dlatego tak ważne jest, by właściwie ustalić wysokość należnych alimentów, poprzeć swoje argumenty odpowiednimi dowodami, a w razie konieczności wiedzieć, jak skutecznie uzyskać pieniądze od dłużnika alimentacyjnego, który nie chce płacić.

Nie masz obowiązku korzystania z profesjonalnej pomocy. Możesz samodzielnie przygotować pozew i potrzebne dowody, a następnie występować w sądzie bez pełnomocnika. Nieznajomość przepisów i praktyki sądowej może jednak negatywnie przełożyć się na Twoją finansową przyszłość. Nie wspominając już o tym, że jeśli druga strona zdecyduje się na prawnika, taki spór może kosztować Cię mnóstwo nerwów i niepewności. Właśnie dlatego warto przynajmniej rozważyć skorzystanie ze wsparcia adwokata specjalizującego się w sprawach o alimenty.