Odszkodowanie dla dzieci osób represjonowanych w PRL – kiedy przysługuje i jak je uzyskać?

Ustawa lutowa przewiduje odszkodowanie dla osób represjonowanych, a także zadośćuczynienie za doznane w związku z tym krzywdy. Wiele ofiar komunistycznego reżimu rzeczywiście decyduje się ubiegać o należne im pieniądze. Nie brak jednak też takich, które przed śmiercią nie wystąpiły o rekompensatę od Skarbu Państwa. Warto wiedzieć, że uprawnienie do odszkodowania przechodzi wówczas na najbliższych. W takiej sytuacji możesz więc otrzymać odszkodowanie dla dzieci osób represjonowanych w PRL.

Jaką rekompensatę dla osób represjonowanych przewidują przepisy?

Osoby represjonowane w czasach PRL-u mają prawo do 2 podstawowych świadczeń. Pierwszym z nich jest odszkodowanie, drugim – zadośćuczynienie.

Odszkodowanie dla osób represjonowanych

Zadaniem odszkodowania za PRL jest naprawienie szkód majątkowych poniesionych w związku z represjami. Chodzi tu więc wyłącznie o konsekwencje materialne, jakie pociągały za sobą represje komunistyczne – na przykład:

• majątek skonfiskowany wskutek represji;
• dochody utracone z uwagi na represje;
• wydatki związane z represjami.

W największym skrócie wszystko sprowadza się więc do pytania: w jaki sposób represje zmieniły sytuację majątkową? Po zsumowaniu wszelkich strat i wydatków z tym związanych otrzymasz konkretną kwotę. I to właśnie tej wysokości powinno być wypłacone odszkodowanie. Pozwoli ono wówczas przywrócić majątek do takiego stanu, jak gdyby represje nigdy nie miały miejsca.

Zadośćuczynienie za represje komunistyczne

Represje w czasach komunizmu zdecydowanie nie niosły za sobą wyłącznie konsekwencji majątkowych. Wręcz przeciwnie: te najczęściej i najdotkliwiej odczuwane zwykle wiązały się ze sferą niematerialną.

Nękanie osoby prowadzącej działalność niepodległościową, grożenie jej rodzinie, znęcanie się fizycznie, trauma, która dawała o sobie znać nawet na wiele lat po upadku komunizmu w Polsce – to tylko kilka z wielu przykładów.

Oczywiście nie istnieją takie pieniądze, które mogłyby cofnąć czas, przywrócić pełne zdrowie, odzyskać spokój czy wymazać trudne wspomnienia. Otrzymanie w związku z tym pewnej rekompensaty pieniężnej pozwala jednak zyskać przynajmniej częściowe poczucie sprawiedliwości.

Wspomniana rekompensata to właśnie zadośćuczynienie. Ustalenie jego wysokości jest znacznie trudniejszym zadaniem niż w przypadku odszkodowania. Z oczywistych względów – mówimy o kwestiach niemajątkowych, a tym samym niemożliwych do precyzyjnego oszacowania w pieniądzach.

Ustalaniu wysokości zadośćuczynienia przyjrzymy się jednak bliżej w dalszej części artykułu. Na ten moment dodajmy tylko, że musi być ono na tyle wysokie, by stało się odczuwalne w Twoim życiu i adekwatne do skali doznanych krzywd.

Kiedy możesz wystąpić o te świadczenia dla osób represjonowanych?

Jak wiesz z poprzednich akapitów, zadośćuczynienie i odszkodowanie odnoszą się do dwóch różnych rodzajów szkód. Oznacza to, że jeśli represje stalinowskie pociągały za sobą zarówno szkody niematerialne, jak i materialne, przysługują Ci oba te świadczenia. Krótko mówiąc: to, że ubiegasz się o odszkodowanie, nie pozbawia Cię prawa do zadośćuczynienia i odwrotnie.

Śmierć osoby represjonowanej – czy jako dziecko możesz otrzymać odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje komunistyczne?

Już po przeczytaniu wstępu do tego artykułu odpowiedź powinna być dla Ciebie oczywista – jako dziecko osoby represjonowanej masz prawo wystąpić o świadczenia za represje komunizmu. Oczywiście pod pewnymi warunkami.

Po pierwsze, to uprawnienie przechodzi na Ciebie, jeśli Twój rodzic nie uzyskał rekompensaty za swojego życia. Jeśli natomiast Skarb Państwa wypłacił mu już należne pieniądze, to rodzic skorzystał z uprawnienia i nie przechodzi ono na Ciebie.

Od tej zasady istnieją jednak 2 wyjątki. Przepisy przewidują bowiem takie przypadki, kiedy prawo do odszkodowania może przysługiwać Ci z samego faktu bycia dzieckiem osoby represjonowanej i niezależnie od uprawnienia przysługującemu Twojemu rodzicowi. Wyjątek ten obejmuje jednak tylko 2 kategorie dzieci:

• urodzone lub przebywające z matką w więzieniu lub miejscu odosobnienia na podstawie wyroku, który został uznany później za nieważny;
• z którymi matka była w ciąży, przebywając w więzieniu lub miejscu odosobnienia na podstawie wyroku uznanego następnie za nieważny.

W takim przypadku każdemu z was przysługuje osobne świadczenie – Twojemu rodzicowi ze względu na represje i Tobie, z uwagi na bycie dzieckiem represjonowanego wpasowującego się w któryś z 2 wyżej wymienionych przypadków. W takiej sytuacji nie ma więc znaczenia, czy Twój rodzic żyje, gdy ubiegasz się o odszkodowanie od Skarbu Państwa.

Kolejny wymóg: Twój rodzic musiał mieć prawo do rekompensaty za czasy PRL

Mamy więc pierwszy wymóg: co do zasady jako dziecko represjonowanego odszkodowanie otrzymasz tylko, jeśli rodzic zmarł i za życia nie wystąpił o pieniądze we własnym imieniu.

Drugi wymóg jest dość oczywisty – rodzic musiał mieć w ogóle prawo, by ubiegać się o jakiekolwiek pieniądze. W końcu jeśli takiego prawa by nie miał, uprawnienie do odszkodowania siłą rzeczy nie mogłoby przejść na Ciebie.

I tu właśnie przechodzimy do kolejnego ważnego pytania – komu ustawa pozwala się obiegać o odszkodowanie dla osób represjonowanych?

Komu przysługuje uprawnienie do odszkodowania za represje w PRL?

23 lutego 1991 roku, a więc niedługo po upadku komunizmu w Polsce, uchwalona została Ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, potocznie nazywana Ustawą lutową.

Ustawa ta – jak zresztą wskazuje sama jej nazwa – stanowi, że orzeczenia wydawane w czasach komunizmu z uwagi na czyn związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, z powodu takiej działalności lub za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom są nieważne.

Jednocześnie jeśli w związku z wykonaniem lub nawet samym wydaniem takich orzeczeń dana osoba została poszkodowana lub pokrzywdzona, może otrzymać odszkodowanie i zadośćuczynienie.

To jednak nie jedyny przypadek, w którym, według ustawy lutowej można otrzymać od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesione szkody oraz zadośćuczynienie za krzywdy związane z represjami.

Takie uprawnienie mają również między innymi internowani w stanie wojennym oraz osoby, które ze względu na działania na rzecz niepodległej Polski w okresie listopada 1982-28 lutego 1983 roku pełniły przymusową służbę wojskową.

Dodajmy jednak jeszcze pewien ważny warunek – jeśli działalność podejmowana przez daną osobę w czasach komunizmu stanowiła tzw. „zaprzeczenie działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”, traci ona prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia. Co za tym idzie – to prawo tracisz również Ty jako dziecko takiej osoby.

Nie brak spraw, w których sądy dochodziły do wniosku, że dany represjonowany rzeczywiście działał na rzecz niepodległej Polski i spotkały go z tego powodu represje, ale jednocześnie współpracował z władzami komunistycznymi. W takim przypadku sąd nie będzie się zastanawiał, która postawa przeważała ani zmniejszał odszkodowania stosownie do częstotliwości przejawiania prokomunistycznych zachowań. Po prostu całkowicie odmówi przyznania jakiejkolwiek rekompensaty.

Jak ubiegać się o odszkodowanie dla dzieci represjonowanych?

Większość represji wiązała się z wcześniejszym wydaniem krzywdzących decyzji lub orzeczeń. Jak już wiesz, według Ustawy lutowej takie orzeczenia uznaje się za nieważne. Wbrew pozorom nie sprawia to jednak, że od razu można wystąpić o odszkodowanie dla represjonowanych albo że możesz to zrobić Ty jako dziecko zmarłego represjonowanego.

Pierwszym krokiem będzie stwierdzenie nieważności orzeczenia komunistycznego przez sąd. W największym skrócie sprowadza się do sprawdzenia, czy dany przypadek spełnia podstawy unieważnienia orzeczenia. Dodajmy, że otwiera to nie tylko drogę do odszkodowania i zadośćuczynienia za represje stalinowskie. To także sposób na rehabilitację osób represjonowanych, bo stwierdzenie nieważności orzeczenia jest równoznaczne z uniewinnieniem.

Takie postępowanie uruchamiane jest na wniosek, który wnosi się do właściwego sądu okręgowego lub wojskowego (w zależności od konkretnych represji). Oznacza to, że potrzebne jest Twoje zaangażowanie i aktywne działanie, by droga do uzyskania rekompensaty za represje komunistyczne stała się dla Ciebie dostępna.

Stwierdzając nieważność orzeczenia, sąd poucza zresztą o prawie do ubiegania się o odszkodowanie za represje stanu wojennego, represje komunistyczne, a także o zadośćuczynienie. I właśnie wystąpienie z tymi roszczeniami będzie kolejnym krokiem.

Jeśli jednak zdecydujesz się wystąpić o odszkodowanie i inne świadczenia, pojawia się pewne istotne pytanie – ile tak właściwie możesz się domagać?

Jak ustalić wysokość odszkodowania za represje komunistyczne?

Ustalanie wysokości odszkodowania za represje to ta łatwiejsza część. Teoretycznie bowiem wystarczy dokonać kalkulacji i odpowiedzieć na pytanie: jak represje komunistyczne wpłynęły na majątek Twojego rodzica. Krótko mówiąc, jakie straty i wydatki nie zaistniałyby, gdyby nie represje? Suma tych kosztów i strat to szkoda, a więc równowartość odszkodowania, którego możesz się domagać.

Tyle w teorii, bo pojawiają się tu 2 istotne problemy. Po pierwsze, to Ty, jako osoba mająca interes (czyli chcąca otrzymać pieniądze) musisz zadbać o udowodnienie, że należy Ci się właśnie kwota X. Do tego potrzebne są konkretne dowody. A biorąc pod uwagę, że od czasów komunizmu minęło kilkadziesiąt lat, jest to bardzo trudne zadanie.

Do tego dodajmy jeszcze czas. Bo co z tego, że wtedy wysokość wydatków i strat można było wycenić na Y, jeśli obecnie kwota Y ma zupełnie inną wartość niż kilkadziesiąt lat wcześniej? Właśnie dlatego trzeba jeszcze określić, jaka byłaby wartość tych szkód teraz. W końcu to teraz otrzymujesz odszkodowanie i to teraz ma ono rzeczywiście naprawić szkody majątkowe.

Jakie zadośćuczynienie za represje komunistyczne Ci przysługuje?

Jeśli sama kwestia odszkodowania wydawała się skomplikowana, to niestety teraz będzie jeszcze trudniej, bo trzeba ustalić kwotę zadośćuczynienia. I tu pojawia się problem, bo zadośćuczynienie ma wynagrodzić niematerialne szkody, a co za tym idzie – nie da się ich precyzyjnie oszacować.

Inaczej niż przy odszkodowaniu, sąd nie może sprawdzić kalkulacji i dowodów, by stwierdzić, że masz prawo do kwoty konkretnej wysokości. Tutaj w dużej mierze zaważą Twoje argumenty.

Jak już wiesz, zadośćuczynienie za represje komunistyczne musi mieć z jednej strony taką wysokość, by było ekonomicznie odczuwalne, a nie tylko symboliczne. Z drugiej strony jednak – nie może być też nadmiernie wysokie.

Dodajmy do tego jeszcze, że pod uwagę trzeba wziąć indywidualną sytuację konkretnej osoby. Oznacza to, że dwójka ludzi poddanych tym samym represjom przez tak samo długi czas może zupełnie inaczej tę sytuację przeżyć. Wiele zależy tu choćby od charakteru, cech osobowości i jeszcze co najmniej kilkunastu innych czynników. A przecież zadośćuczynienie ma wydać się należytą rekompensatą konkretnej osobie – nie ma więc mowy o ustaleniu uniwersalnych wytycznych, zgodnie z którymi za represje typu X należy się taka i taka kwota, a za represję Y – inna.

Dodajmy do tego znów ważny czynnik, którym jest czas. O ile jesteś w stanie dość precyzyjnie określić, jakie konsekwencje represje komunistyczne niosły na późniejszym etapie życia, to gorzej już z samym czasem ich przeprowadzania, skoro miało to miejsce aż kilkadziesiąt lat temu. Szczególnie gdy sprawa dotyczy nie Ciebie, a Twojego zmarłego rodzica.

Czy pomoc adwokata w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje komunistyczne jest konieczna?

Żaden przepis nie wymaga skorzystania z pomocy prawnika na żadnym etapie ubiegania się o odszkodowanie za represje komunistyczne. Obojętnie, czy jesteś osobą represjonowaną, dzieckiem represjonowanego i czy dopiero występujesz o stwierdzenie nieważności orzeczenia, czy już o samo odszkodowanie i zadośćuczynienie – możesz wykonać te kroki samodzielnie.

Nie bez powodu jednak tak wiele osób sięga po pomoc kancelarii. Po wsparcie do nas zgłaszają się osoby, które nie chcą samodzielnie zajmować się wszystkimi formalnościami. Już samo ustalenie, do którego sądu złożyć wniosek, jakie wymogi musi spełniać to pismo, a już tym bardziej jego przygotowanie i dołączenie odpowiednich dokumentów może być dla Ciebie czasochłonne i stresujące. Adwokat specjalizujący się w pomocy represjonowanym jest jednak w stanie Cię w tym wyręczyć.

Największe znaczenie pomoc prawnika może mieć jednak na późniejszym etapie – ustalania wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia.

Być może poprzedni akapit nieco Cię wystraszył albo zniechęcił – ustalenie odpowiedniego odszkodowania i zadośćuczynienia za represje rzeczywiście jest dużym wyzwaniem. Tak samo jak przekonanie sądu, że nie żądasz zawyżonych kwot.

Nie bez powodu jednak niektórzy adwokaci specjalizują się w pomocy represjonowanym oraz ich rodzinom. Oznacza to, że:

• znają przepisy, a tym samym wiedzą, na co się powołać, by zwiększyć Twoje szanse na uzyskanie pełnej kwoty;
• przeprowadzili już wiele takich spraw, a zdobyte doświadczenie pozwoliło im po pierwsze zwiększyć skuteczność swoich działań, a po drugie wyrobić intuicję, dzięki której lepiej wiedzą, jak wysokiego zadośćuczynienia w danej sprawie mogą się domagać, by spotkało się z akceptacją sądu;
• są obeznani ze wszystkimi formalnościami i o ile dla Ciebie uzyskanie odpowiednich dokumentów lub przygotowanie pism może wydawać się zadaniem praktycznie nie do wykonania, dla nich jest serią konkretnych kroków, które konsekwentnie będą wykonywać.

W tym przypadku to trudne zadanie zlecasz więc adwokatowi, zamiast zajmować się tym na własną rękę. A dzięki temu nie musisz się obawiać, że domagasz się za mało, zapominasz o ważnym świadczeniu albo pomijasz istotne dowody.

A dodajmy, że stawka jest wysoka, bo od 2011 roku nie obowiązują ograniczenia kwotowe. Wcześniej dla represjonowanego odszkodowanie mogło wynieść maksymalnie 25 tysięcy złotych. Obecnie natomiast możesz otrzymać dokładnie tyle, ile Ci się należy – za poniesione szkody i doznane krzywdy. I z tego powodu kwoty uzyskane od Skarbu Państwa za represje komunistyczne nie tylko często przewyższają próg 25 tysięcy, ale i sięgają setek tysięcy.

Czy wiesz, że jako osoba bliska represjonowanego w okresie PRL możesz otrzymać jeszcze więcej?  

Do zalet skorzystania z pomocy prawnika dorzućmy jeszcze jedną – jego zadaniem jest upewnienie się, że występujesz o wszystko, co Ci się należy.

Zdarza się, że do naszej kancelarii zgłaszają się osoby, które teoretycznie wiedzą, czego chcą się domagać. Na przykład przeczytały w internecie, że jako dzieciom represjonowanych należy im się odszkodowanie i zadośćuczynienie. Nie mają jednak świadomości, że to nie wszystkie prawa, które przyznaje im Ustawa lutowa.

Represje nie tylko odcisnęły piętno na życiu osób sprzeciwiających się komunistycznemu reżimowi. Czasami nawet doprowadziły do ich śmierci. A w takiej sytuacji, a więc gdy śmierć wynikała z wykonania orzeczenia komunistycznego później uznanego za nieważne, możesz domagać się pokrycia całości lub części kosztów symbolicznego upamiętnienia Twojego rodzica.

Z kolei jeśli majątek Twojego rodzica w czasach PRL został skonfiskowany lub przepadł na rzecz Skarbu Państwa, masz prawo do jego zwrotu. W praktyce zwykle okazuje się to fizycznie niemożliwe, ale wtedy należy Ci się kwota odpowiadająca równowartości takiego mienia.

Na czym polega pomoc kancelarii w sprawach o odszkodowanie za represje?

Ustaliliśmy już, że prawnik nie jest konieczny, ale skorzystanie z jego pomocy może okazać się dla Ciebie dużym ułatwieniem. Na koniec odpowiedzmy więc na pytanie, które być może nasuwa Ci się w tej chwili – na czym dokładnie ta pomoc miałaby polegać?

Nie jesteśmy w stanie wypowiedzieć się za każdego prawnika i każdą kancelarię w Polsce. Możemy jednak przedstawić, jak to wygląda w naszym przypadku. Pomoc prawna obejmuje:

• sprawdzenie, czy możesz uzyskać rekompensatę od Skarbu Państwa;
• przygotowanie wniosku o unieważnienie orzeczenia, w tym zgromadzenie potrzebnych dokumentów;
• ustalenie, jakie roszczenia Ci przysługują;
• wyliczenie należnego Ci odszkodowania, zadośćuczynienia i ewentualnych innych świadczeń wraz ze zgromadzeniem dokumentów i dowodów na potwierdzenie Twojego stanowiska;
• przygotowanie potrzebnych pism i reprezentowanie Cię przed sądem;
• odpowiadanie na Twoje pytania i wątpliwości związane z całą sprawą;
• czuwanie nad całym przebiegiem postępowania, by odciążyć Cię na każdym możliwym etapie.

Jeśli więc chcesz uzyskać odszkodowanie za represje PRL, a jednocześnie nie chcesz działać na własną rękę, skontaktuj się z nami.