Kto ma prawo do zachowku? Odpowiedź na to pytanie jest bardziej skomplikowana, niż myślisz

Na pewno zdajesz sobie sprawę, że w polskim prawie istnieje coś takiego jak zachowek. Prawdopodobnie jak większość osób sądzisz, że możesz się o niego ubiegać, jeśli spadkodawca pominie Cię w testamencie. Sprawa jednak wcale nie jest taka prosta. Po pierwsze, pominięcie w testamencie to nie jedyna sytuacja, w której możesz ubiegać się o zachowek. Co jednak ważniejsze – tylko jeśli należysz do konkretnego grona bliskich osób, otrzymasz jakiekolwiek pieniądze. Z tego wpisu dowiesz się, kto i kiedy ma prawo do zachowku.

Kiedy należy się zachowek?

Zanim przejdziemy do omówienia, kto należy do grona uprawnionych do zachowku, trzeba jeszcze wspomnieć, w jakich sytuacjach w ogóle Ci się on należy. Prawdopodobnie masz na ten temat mylne wyobrażenie.

Z wpisu odpowiadającego na pytanie, czym jest zachowek, wiesz już, że to pewne minimum zabezpieczające Twoje interesy.

Zasada jest prosta – przepisy wyznaczają dolną granicę majątku po zmarłym, którą otrzymasz jako osoba uprawniona. Ile wynosi zachowek w konkretnym przypadku, zależy natomiast od udziału spadkowego i tego, czy jesteś osobą małoletnią lub trwale niezdolną do pracy.

Zawsze jednak gdy z majątku zmarłego otrzymasz mniej niż właśnie to przewidziane dla Ciebie minimum, masz prawo do zachowku (lub do jego uzupełnienia). Z tego powodu możliwych jest co najmniej kilka scenariuszy:

1. Spadkodawca sporządził testament i całkowicie Cię w nim pominął,
2. Spadkodawca zapisał Ci spadek w testamencie, ale wynosi on mniej niż należny Ci zachowek – na przykład przysługuje Ci zachowek wysokości 150.000 złotych, a na podstawie testamentu odziedziczysz jedynie 100.000 złotych. W takiej sytuacji możesz ubiegać się o uzupełnienie zachowku (zapłatę brakujących 50.000 złotych),
3. Spadkodawca nie spisał testamentu, ale większość majątku rozdysponował w formie darowizn – tę sytuację szczegółowo omawiamy we wpisie darowizna a zachowek.

Wiesz już „kiedy”. Teraz pozostaje odpowiedź na pytanie, kto ma prawo do zachowku.

Kto ma prawo do zachowku?

W największym skrócie można powiedzieć, że uprawnieni do zachowku są jednocześnie najbliższymi dla spadkodawcy. To właśnie oni zdaniem ustawodawcy wymagają pewnej ochrony ekonomicznej (zadbania o to, by po śmierci spadkodawcy nie zostali „z niczym”).

Problem polega na tym, że przepisy są bezwzględne – w żaden sposób nie odnoszą się do tego, jak prawdziwa i głęboka więź łączy Cię ze spadkodawcą. W efekcie może się okazać, że choć jesteś najbliższą osobą (w sensie faktycznym) dla Twojego brata, nie ma to znaczenia w kontekście zachowku. Z drugiej strony możesz zupełnie nie utrzymywać kontaktu ze swoim rodzicem, a jeśli ten pominie Cię w testamencie i jednocześnie nie wydziedziczy, masz prawo ubiegać się o naprawdę pokaźną sumę od spadkobiorców.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym prawo do zachowku przysługuje bowiem wyłącznie takim osobom jak:

• zstępni,
• małżonek,
• rodzice.

Od razu trzeba jednak dodać: sam fakt, że należysz do tego grona, jeszcze nie gwarantuje Ci, że na pewno otrzymasz zachowek.

Zachowek – komu rzeczywiście się należy i co z tym wspólnego ma dziedziczenie ustawowe?

Choć coraz więcej Polaków decyduje się na spisanie testamentu, to jednak wciąż normą pozostaje sytuacja, gdy zmarły nie sporządza swojej ostatniej woli.

Na tę okoliczność wprowadzono do Kodeksu cywilnego pewne uniwersalne zasady dziedziczenia. Jeśli nie spiszesz testamentu, zakłada się, że chcesz, by po Twojej śmierci właśnie według tych reguł został rozdysponowany Twój majątek. Tzw. dziedziczenie ustawowe wyznacza:

• kto dziedziczy oraz
• w jakiej kolejności (kiedy inne osoby z kręgu rodziny zostaną dopuszczone do spadku).

Dziedziczenie ustawowe będzie punktem odniesienia również przy ustalaniu, kto ma prawo do zachowku. Kodeks cywilny nie pozostawia tu wątpliwości. Wskazuje, że zachowek należy się:

zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Tym samym prawo do zachowku w danej sytuacji masz tylko, o ile należysz do tego grona (zstępny, małżonek, rodzic) i jednocześnie gdy spadek przypadłby tobie, jeśli dziedziczenie przebiegłoby według zasad ustawowych.

Prawo do zachowku dla zstępnych

W gronie uprawnionych do zachowku znajdują się nie tyle dzieci spadkodawcy, ale zstępni (czyli także wnuki, prawnuki itd.). O ile gdy jesteś dzieckiem spadkodawcy to zachowek należy Ci się zawsze (poza takimi wyjątkami jak np. skuteczne wydziedziczenie), inaczej sprawa wygląda, kiedy jesteś wnukiem.

Według ustawy w pierwszej kolejności dziedziczy I grupa spadkowa. Należą do niej dzieci zmarłego i małżonek. Dopiero gdy któreś z dzieci nie chce lub nie może dziedziczyć, w jego miejsce wchodzą jego właśni zstępni (czyli wnuki spadkodawcy). Oznacza to, że jako wnuk zmarłego otrzymasz po nim spadek, jeśli z różnych powodów „wejdziesz w miejsce swojego rodzica” – np. nie dożyje on otwarcia spadku, odrzuci go albo zostanie wydziedziczony.

Prawo do zachowku dla małżonka

Jako małżonek możesz dziedziczyć w ramach grupy I (wraz ze zstępnymi) lub – jeśli zmarły nie miał zstępnych – wraz z jego rodzicami. To, która grupa ma prawo do dziedziczenia, nie wpływa na Twoje prawo do zachowku, a co najwyżej na jego wysokość (w każdej z grup przepisy przewidują dla Ciebie inny udział spadkowy).

Prawa do zachowku nie będziesz mieć jednak, jeśli w chwili otwarcia spadku Ty i spadkodawca byliście w separacji prawnej (stwierdzonej przez sąd) lub po rozwodzie, a także gdy zrzekniesz się dziedziczenia, odrzucisz spadek, spadkodawca skutecznie Cię wydziedziczy albo sąd stwierdzi wobec Ciebie niegodność dziedziczenia.

Prawo do zachowku dla rodziców

Jako rodzic zmarłego dziedziczysz tylko, gdy prawo do spadku ma grupa II (w grupie I znajduje się jedynie małżonek i zstępni). Mówiąc krótko – prawo do zachowku przysługuje Ci pod warunkiem, że zmarły nie miał zstępnych (ewentualnie, że nie chcą oni lub nie mogą dziedziczyć). W pozostałych przypadkach, mimo że znajdujesz się w kręgu uprawnionych do zachowku, nie otrzymasz żadnych pieniędzy od spadkobierców.

Jak widzisz, nie tak łatwo odpowiedzieć na pytanie, kto ma prawo do zachowku. Nic więc dziwnego, że wielu osobom trudno jest ustalić, czy cokolwiek im się należy, a tym bardziej – jakiej kwoty mogą się domagać. W takiej sytuacji zawsze jednak możesz skorzystać z pomocy prawnika, który udzieli Ci odpowiedzi na wszystkie te pytania, a w razie potrzeby pomoże Ci także na kolejnych etapach postępowania spadkowego.