6 sposobów na to, jak uniknąć zapłaty zachowku

Wyobraź sobie taką sytuację – od lat pomagasz swojej chorej mamie, regularnie ją odwiedzasz i wspierasz finansowo. Twój brat ma z nią natomiast jedynie sporadyczny kontakt. Z tego powodu mama decyduje, że cały spadek po niej, czyli niewielkie oszczędności i rodzinny dom, przypadnie Tobie. Tu jednak sprawa się komplikuje. Brat należy przecież do najbliższych krewnych spadkodawczyni. Jak uniknąć zapłaty zachowku? Na szczęście istnieje kilka możliwości.

Pominięcie w testamencie a zachowek

Być może z wpisu wyjaśniającego, czym jest zachowek wiesz już, że ma on za zadanie chronić interesy ekonomiczne osób najbliższych spadkodawcy. Wszystko sprowadza się do zadbania o to, by otrzymali pewne minimum po jego śmierci.

Aby wyjaśnić to dokładniej, przyjrzyjmy się wyżej opisanej sytuacji. Załóżmy, że Twoja mama nie ma więcej dzieci, a przy tym jest rozwódką lub wdową. Wtedy jedynymi osobami uprawnionymi do spadku jesteś Ty i Twój brat. Każde z was powinno otrzymać po połowie majątku.

Jeśli jednak Twoja mama spisze testament i ustanowi Ciebie jedynym spadkobiercą, brat dotkliwie to odczuje. Nie oznacza to jednak, że zostanie z niczym. Może zgłosić się do Ciebie, żądając zapłaty odpowiedniej kwoty. To, ile wynosi zachowek, zależy przy tym od kilku czynników. Co do zasady będzie to połowa tego, co uprawniony otrzymałby przy dziedziczeniu z ustawy – w tym przypadku ¼ (½ x udział ustawowy wysokości ½).

Jak widzisz, zachowek mocno ingeruje w plany Twojej mamy co do tego, jak chce rozdysponować swój majątek po śmierci. Dla Ciebie oznacza natomiast konieczność oddania sporej kwoty bratu. Czasami konsekwencje mogą być jeszcze większe.

Załóżmy np., że oszczędności po Twojej mamie to 20.000 złotych, a w skład spadku wchodzi jeszcze tylko rodzinny dom (przyjmijmy, że jest warty 800.000 złotych). Tym samym zachowek dla brata wynosi 205.000 złotych. To naprawdę pokaźna suma. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie dysponujesz taką gotówką. Może to więc dla Ciebie oznaczać konieczność sprzedaży rodzinnego domu, by uzyskać pieniądze na spłatę.

Nie wygląda to więc najlepiej. Na szczęście masz kilka sposobów, by uniknąć zapłaty zachowku.

1. Twoja mama może zdecydować się na wydziedziczenie syna w testamencie

Wbrew powszechnemu przekonaniu wydziedziczenie to nic innego jak właśnie pozbawienie prawa do zachowku. Twoja mama może więc zdecydować się na tę opcję. Żeby to zrobić, musi:

  • spisać ważny testament,
  • powołać się na jeden z powodów wydziedziczenia,
  • podać argumenty uzasadniające jej decyzję.

Spełnienie pierwszego warunku nie będzie trudne, szczególnie gdy testament ma formę aktu notarialnego. W takim przypadku istnieje mała szansa na popełnienie jakiegokolwiek błędu. Twój brat raczej nie będzie więc w stanie podważyć ostatniej woli Twojej mamy.

Drugi krok to podanie powodu wydziedziczenia. Tutaj sprawa się komplikuje. Pozbawienie prawa do zachowku możliwe jest bowiem tylko z jednego z powodów przewidzianych w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Te powody to:

  • uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
  • popełnienie względem spadkodawcy lub najbliższej mu osoby przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
  • uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych.

Twoja mama może jednak uznać, że Twój brat uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, skoro nie interesował się nią i nie pomagał w potrzebie. To może być już uzasadniony powód wydziedziczenia, o ile mama dobrze go uzasadni i przywoła konkretne argumenty.

Warto jednak dodać, że wydziedziczenie w testamencie nie zawsze będzie dobrym rozwiązaniem. Wszystko zależy od tego, czy Twój brat ma dzieci. Jeśli tak, prawo do zachowku przejdzie na nie. A dla Ciebie może oznaczać to zapłatę jeszcze większej kwoty niż ta na rzecz brata.

Wszystko dlatego, że zachowek tylko co do zasady wynosi ½ udziału ustawowego.  A jak to bywa z zasadami, istnieją od nich wyjątki. W odniesieniu do zachowku będzie to trwała niezdolność do pracy lub małoletność. Jeśli więc Twój brat miałby niepełnoletnią córkę, przysługiwałby jej zachowek wysokości nie połowy, a 2/3 udziału.

½ x 2/3 x 820.000 złotych daje w zaokrągleniu zachowek wysokości 273.333 złotych, czyli niemal o 70 tysięcy więcej, niż kwota, którą trzeba by było zapłacić bratu. Pod względem finansowym bardziej korzystne będzie więc dla Ciebie, jeśli Twoja mama – mimo istnienia uzasadnionych podstaw – nie wydziedziczy Twojego brata.

2. Podpiszcie umowę dożywocia

O ile głównym składnikiem majątku Twojej mamy jest nieruchomość, dobrym pomysłem może być podpisanie umowy dożywocia. Założenia są proste – Twoja mama za życia przekazuje Ci swój dom na własność, zastrzegając, że może w nim mieszkać do śmierci i liczyć na Twoją opiekę.

W opisanym przypadku właściwie i tak dopełniasz tego obowiązku – wspierasz mamę na co dzień i pomagasz jej, jak możesz. Jak najbardziej istnieją więc podstawy do zawarcia umowy dożywocia. Ma to o tyle znaczenie, że wartości takich umów nie są uwzględniane przy obliczaniu zachowku.

Oznacza to, że spadek po Twojej mamie będzie odpowiadał jedynie zgromadzonym oszczędnościom. W takim przypadku spadkodawczyni może nie spisywać testamentu i wtedy ten niewielki spadek będzie dzielił się między Ciebie a Twojego brata (każde z was otrzyma po 10.000 złotych).

Ewentualnie mama może spisać i tak testament, w którym pominie Twojego brata. Wtedy należny mu zachowek będzie wynosił zaledwie 5 tysięcy złotych(20.000 x ½ x ½), a pozostałe 15 tysięcy przypadnie Tobie.

3. Zrzeczenie się dziedziczenia też pozbawia prawa do zachowku

Twój brat może również zawrzeć z mamą specjalną umowę, w której zrzeknie się dziedziczenia. W ten sposób pozbawi się zarówno prawa do spadku, jak i do zachowku.

Jest to o tyle dobre rozwiązanie, że żadne uprawnienia nie przejdą na jego dzieci (co do zasady one też będą wyłączone od dziedziczenia i zachowku).

Oczywiście tutaj pozostaje jeden problem. Nie ma jak uniknąć zapłaty zachowku, jeśli Twój brat dobrowolnie nie zdecyduje się na taką umowę. A zakładając, że mimo wszystko uważa, że pieniądze mu się „należą”, nie będzie chciał się na to zgodzić.

4. Niegodność dziedziczenia

Pewne kroki, by uniknąć zapłaty zachowku, możesz też podjąć dopiero po śmierci mamy – wystąpić do sądu, by ten stwierdził niegodność dziedziczenia wobec Twojego brata. Musisz jednak pamiętać o kilku kwestiach.

  1. Niegodność dziedziczenia można stwierdzić tylko na drodze sądowej – a nie każdy decyduje, że jest to warte czasu, nerwów i pieniędzy.
  2. Będzie prowadzić do podobnego skutku co wydziedziczenie, tj. prawo do dziedziczenia przejdzie na dzieci niegodnego.
  3. Możliwe jest tylko z 3 konkretnych powodów wymienionych w Kodeksie cywilnym.

Przesłanki stwierdzenia niegodności dziedziczenia to:

  • umyślne ciężkie przestępstwo przeciw spadkodawcy,
  • nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia/ odwołania testamentu lub przeszkodzenie mu w ten sposób w dokonaniu takiej czynności,
  • umyślne ukrycie/zniszczenie/podrobienie/przerobienie testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Jak widzisz, nie ma tu mowy o niedopełnianiu obowiązków rodzinnych. W naszym teoretycznym przykładzie nie zachodzą więc żadne uzasadnione powody do stwierdzenia niegodności dziedziczenia wobec Twojego brata.

5. Powołaj się na upływ terminu przedawnienia

Istnieje też szansa, że Twój brat będzie długo zwlekał z ubieganiem się o przysługującą mu kwotę. Sprawdź więc, kiedy przedawnia się zachowek, który musisz mu zapłacić. Termin ten wynosi 5 lat i liczysz go od momentu:

  • otwarcia testamentu (jeśli został spisany)
  • otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy (jeśli nie było testamentu).

Jeśli Twój brat z różnych powodów nie podejmie w tym czasie konkretnych działań, by uzyskać zachowek, możesz później powołać się na upływ terminu przedawnienia. W ten sposób skutecznie unikniesz obowiązku zapłaty.

Pamiętaj jednak, że podjęcie pewnych czynności pozwala przerwać bieg terminu przedawnienia, a w takim wypadku biegnie on od nowa. Przykładowo: jeśli po 3 latach od otwarcia spadku Twój brat podejmie działanie przerywające termin przedawnienia, będzie mieć kolejne 5 lat, by ubiegać się o swoje pieniądze.

6. Wykorzystaj ostatni sposób na to, jak uniknąć zapłaty zachowku, czyli zasad współżycia społecznego

Jeśli żaden z powyższych sposobów nie znajdzie zastosowania w Twojej sytuacji, to możesz skorzystać z ostatniej deski ratunku, jaką są zasady współżycia społecznego. Będzie to sprowadzać się do wskazania, że w danym przypadku zasądzenie zachowku jest niesłuszne i niesprawiedliwe.

Trudno nie dostrzec, że są to bardzo ogólne pojęcia. Musisz więc mocno się natrudzić, by przekonać sąd do swoich racji. Nie oznacza to jednak, że jest to niemożliwe – sądy wydały już niejeden wyrok na korzyść zobowiązanego do zapłaty zachowku właśnie w oparciu o ten przepis.

Co jednak ważne, jeśli już zdecydujesz się na to rozwiązanie, bez pomocy prawnika na pewno się nie obejdzie. Bez wiedzy, doświadczenia i znajomości orzeczeń w podobnych sprawach nie będziesz w stanie przedstawić argumentów, które rzeczywiście mają szansę przekonać sąd.

Jak widzisz to, że ktoś jest uprawniony do zachowku, wcale nie oznacza, że na pewno go otrzyma. Warto więc zawsze uważnie przyjrzeć się swojej sytuacji. Być może istnieje choć jedna droga, która pozwoli Ci uniknąć zapłaty.

Szukasz porady lub konsultacji prawnej? Napisz do nas!