Zadośćuczynienie za PRL i odszkodowanie za represje komunistyczne – kiedy przysługuje, w jakiej wysokości i jak się o nie ubiegać?

Od czasów komunizmu w Polsce minęło już kilkadziesiąt lat. Mimo tego wielu represjonowanych odczuwa skutki tych wydarzeń do dziś. Niektórzy z nich wciąż jeszcze nie otrzymali rekompensaty, która przysługuje im od Skarbu Państwa – odszkodowania i zadośćuczynienia za represje komunistyczne. Nie każdy zdaje sobie bowiem sprawę z istnienia takich uprawnień. Na szczęście w większości przypadków takie osoby wciąż mogą skutecznie wystąpić o świadczenia przewidziane w tzw. Ustawie lutowej. Jak duże są to kwoty i jak uzyskać należne świadczenia?

Komu przysługuje zadośćuczynienie i odszkodowanie za represje?

Odszkodowanie i zadośćuczynienie mogą otrzymać osoby wymienione w Ustawie z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, nazywanej ustawą lutową. W sumie ustawa przewiduje rekompensatę dla kilku przypadków – odszkodowanie za niesłuszne skazanie w PRL, odszkodowanie za internowanie w stanie wojennym, odszkodowanie dla osób pełniących przymusową służbę wojskową, za represje stalinowskie oraz dla dzieci matek pozbawionych wolności. Przyjrzyjmy się więc każdemu z tych przypadków.

1. Odszkodowanie i zadośćuczynienie w związku z nieważnym wyrokiem z czasów PRL

Pierwsza grupa osób, którym należy się odszkodowanie i zadośćuczynienie, to ci, wobec których wydano komunistyczny wyrok, a następnie wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia. 

Wspomnianą nieważność stwierdza się tylko jeśli spełnione łącznie zostaną poniższe warunki:

1. Taki wyrok został wydany przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe działające na ziemiach polskich w czasach PRL-u;
2. Wyrok ten:
   1. dotyczył zarzucanego lub przypisanego czynu związanego z działalnością na rzecz niepodległej Polski albo
   2. wydano go z powodu takiej działalności albo
   3. został wydany za opór przeciw kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom.

Nieważne będą także orzeczenia wydane przez polskie organy komunistyczne, jeśli dotyczą czynu popełnionego, by uniknąć represji własnych lub wymierzonych w bliską osobę za wyżej wymienioną działalność.

Oznacza to, że nie każdy wyrok wydany w czasie PRL-u będzie mógł stanowić podstawę do wystąpienia z wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Mowa tu wyłącznie o orzeczeniach pozostających w związku z działalnością na rzecz niepodległego państwa polskiego.

2. Odszkodowanie za represje stanu wojennego – decyzje o internowaniu

Odszkodowanie dla represjonowanych przysługuje także osobom, wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 roku w Polsce stanu wojennego. Co ważne, nie ma znaczenia, czy decyzja ta ostatecznie została wykonana. Już sam fakt jej wydania mógł mieć duży wpływ na życie represjonowanego. Jest to więc dostateczny argument, by wystąpić o odszkodowanie dla osób represjonowanych w stanie wojennym.

3. Uprawnienie do odszkodowania dla osób pełniących przymusową czynną służbę wojskową

Odszkodowanie za represje w PRL przysługuje również tym osobom, które z uwagi na działalność na rzecz niepodległej Polski powołano do przymusowej czynnej służby wojskowej i które służbę tę pełniły w okresie od 1 listopada 1982 do 28 lutego 1983 roku.

4. Odszkodowanie za represje stalinowskie

Kolejna grupa osób uprawnionych, którym ustawa lutowa przyznaje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia, obejmuje osoby doświadczające represji stalinowskich.

Mowa tu więc o osobach, które prowadziły działalność na rzecz niepodległej Polski i w związku z tym w okresie od 1 lipca 1944 roku do 31 grudnia 1956 roku były poddawane represjom.

Ustawa przewiduje przy tym dodatkowy warunek – takie osoby muszą mieszkać obecnie (jeśli żyją) lub w chwili śmierci w Polsce. 

5. Odszkodowania za represje w PRL dla dzieci matek pozbawionych wolności

Dodatkowo prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia za represje w czasach PRL mogą mieć także dzieci represjonowanych matek, jeśli przebywały z matką  w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia lub z którymi matka była w tym czasie w ciąży, o ile stwierdzono nieważność orzeczenia. 

Jak otrzymać odszkodowanie za represje PRL związane z komunistycznym wyrokiem?

Wiadomo już, komu przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę materialną i zadośćuczynienie za doznane krzywdy. Kolejne ważne pytanie brzmi: jak uzyskać te świadczenia?

Wiele zależy od tego, który z wyżej opisanych przypadków będzie mieć zastosowanie. Jeśli otrzymanie odszkodowania i zadośćuczynienia jest uzależnione od uznania wyroku za nieważny, to pierwszym krokiem będzie właśnie wystąpienie o stwierdzenie nieważności orzeczenia. 

W tym przypadku konieczne okaże się złożenie wniosku do właściwego sądu okręgowego lub wojskowego (w zależności od okoliczności konkretnej sprawy). Dopiero stwierdzenie nieważności wyroku otworzy drogę do ubiegania się o odszkodowanie. Ustawa nie wprowadza przy tym żadnego terminu przedawnienia. Oznacza to, że o unieważnienie orzeczenia nadal można skutecznie wystąpić, mimo że od czasów represji minęło kilkadziesiąt lat. 

Co więcej, fakt wykonania zasądzonej kary, zastosowania amnestii, zatarcie skazania, akt łaski, przedawnienie, zadośćuczynienie czy śmierć osoby represjonowanej nie stoi na przeszkodzie, by wyrok został unieważniony. 

Jak uzyskać odszkodowanie za represje komunistyczne?

W związku z represjami przysługują 2 świadczenia: odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Odszkodowanie ma zrekompensować straty i szkody finansowe. Jest więc ściśle związane ze sferą materialną. Może dotyczyć np. utraconego zarobku czy zabranego mienia w związku z pobytem z więzieniem w PRL. Krótko mówiąc – to wszystkie te czynniki związane z represjami, które można dokładnie wyliczyć i które znajdują swoje odzwierciedlenie w sferze majątkowej.

Z tego powodu ustalanie wysokości odszkodowania za represje powinno sprowadzać się do kalkulacji. Teoretycznie trzeba więc zgromadzić dokumenty i dowody, takie jak np. lista płac, ustalić wartość zabranego majątku itd. Suma wszystkich tych strat i ewentualnych wydatków będzie sumą odszkodowania, jakie powinno się otrzymać.

Oczywiście w praktyce jest to duże wyzwanie. Po pierwsze, po tylu latach trudno jest uzyskać potrzebne dowody. A niestety to rolą osoby żądającej odszkodowania jest zadbać o to, by jej racje zostały udowodnione. Jeśli więc nie zdołasz tego zrobić, sąd nie przyzna Ci pełnej rekompensaty za szkody majątkowe.

Do tego dochodzi drugi problem – zmiana wartości pieniądze na przestrzeni lat. O ile nawet będziesz w stanie ustalić zakres strat na moment stosowania represji, to żeby odszkodowanie rzeczywiście miało odpowiednia wysokość, musisz jeszcze przeliczyć je na obecną równowartość pieniężną.

Nie zawsze jest to proste zadanie. Od lat uzyskujemy odszkodowania lub zadośćuczynienia za represje i internowania. Wiemy więc, jak trudne może być prawidłowe wyliczenie należnych kwot. Prowadziliśmy m.in. sprawę, w której dwóch synów ubiegało się o odszkodowanie po represjonowanym ojcu. Mimo że odszkodowanie dla dzieci osób represjonowanych powinno mieć równą wysokość dla każdego z synów, w praktyce był inaczej.

Syn, który pierwszy otrzymał rekompensatę od Skarbu Państwa, w postępowaniu przyjął błędny sposób wyliczenia świadczeń. W efekcie kwota uzyskana przez naszego klienta (syna ubiegającego się o odszkodowanie później) znacznie różniła się od sumy wypłaconej bratu. Po pierwsze, z uwagi na skorygowanie błędów w wyliczeniach sądu i po drugie – z uwagi na zmianę wartości pieniądza na przestrzeni lat.

Zadośćuczynienie za doznane krzywdy w czasach PRL

Represje to jednak przede wszystkim krzywdy – cierpienie fizyczne, często związane nawet z torturami, przebywanie w trudnych warunkach w związku z internowaniem albo wyszydzanie podczas przymusowej służby wojskowej.

Wszystkie te doświadczenia mogły mieć ogromny wpływ na samopoczucie internowanego podczas samych represji, a nawet rzutować na całą jego przyszłość – pozostawiać traumy, problemy zdrowotne czy prowadzić do utraty pełnej sprawności.

O ile za szkody materialne przysługuje odszkodowanie, to za krzywdy należy się osobna rekompensata nazywana zadośćuczynieniem. Oczywiście żadne pieniądze nie cofną przecież trudnych przeżyć. Zadaniem zadośćuczynienia jest jednak przyznanie rekompensaty, która będzie na tyle wysoka, by zapewnić przynajmniej częściowe poczucie sprawiedliwości i choć częściowe złagodzenie cierpienia.

Oczywiście z uwagi na niematerialny charakter krzywd ustalenie odpowiedniej wysokości zadośćuczynienia stanowi jeszcze większe wyzwanie niż wyliczenie należnego odszkodowania. Znaczenie będzie mieć przede wszystkim kilka czynników takich jak:

• Stopień i rodzaj represji;
• Skutki represji – w tym także ich wpływ na całe życie represjonowanego;
• Czas trwania represji;
• Wiek represjonowanego i jego sytuację (np. fakt, że podczas internowania został rozdzielony z żoną i dopiero narodzonym dzieckiem).

Tutaj zebranie dowodów jest znacznie trudniejsze. Na pewno znaczenie będą mieć dokumenty potwierdzające fakt represji, wspomnienia samego represjonowanego, czasem też współrepresjonowanych, którzy potwierdzą dane okoliczności. Z kolei jeśli w imieniu represjonowanego o zadośćuczynienie występują np. jego dzieci, to ich zeznania mogą być cenne dla sądu przy wydawaniu rozstrzygnięcia.

Śmierć represjonowanego a zadośćuczynienie i odszkodowanie za represje

Śmierć represjonowanego nie zamyka drogi do ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie od Skarbu Państwa. Uprawnienie to przejdzie na osoby najbliższe, które będą mogły otrzymać te świadczenia, mimo że same nie były poddawane represjom. Więcej na ten temat przeczytasz w osobnym wpisie dotyczącym odszkodowania dla dzieci osób represjonowanych.

Czy potrzebna Ci pomoc kancelarii w uzyskaniu odszkodowania i zadośćuczynienia za represje?

Jak widzisz, dochodzenie odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w związku z represjami może być skomplikowanym procesem i wymaga wszczęcia postępowania sądowego. To zresztą częsty powód wstrzymywania się ze złożeniem wniosku o odszkodowanie za represje – tuż obok braku wiedzy o istnieniu takiego uprawnienia.

Warto jednak przynajmniej rozważyć złożenie wniosku. Dzięki temu walczysz o sprawiedliwość i zrehabilitowanie siebie lub swoich bliskich. Poza tym postępowania dotyczące unieważnienia komunistycznych orzeczeń nie pociągają za sobą opłat. Koszty ponosi Skarb Państwa. Dodatkowo przyznawane zadośćuczynienia i odszkodowania dla osób represjonowanych często są naprawdę wysokie. Nie brak spraw, w których zasądzono nawet milionowe kwoty.

Trzeba też mieć świadomość, że nie musisz działać samodzielnie. Perspektywa gromadzenia dokumentów, ustalania wysokości odszkodowania i prób przekonania sądu do przyznania zadośćuczynienia w konkretnej wysokości może być zniechęcająca. Istnieje jednak alternatywa – skorzystanie z pomocy kancelarii mającej doświadczenie w uzyskiwaniu wysokiego odszkodowania i zadośćuczynienia dla osób represjonowanych.

W takiej sytuacji to adwokat pomoże Ci zgromadzić potrzebne dokumenty, przygotuje wniosek o unieważnienie orzeczenia z czasów PRL. Pomoże Ci także określić wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia. Z praktyki w tego typu sprawach śmiało możemy stwierdzić, że doświadczenie w pomocy represjonowanym pomaga wyrobić wyczucie i znajomość procedur, której nie zastąpią nawet najlepsze poradniki. Adwokat, który już nieraz pomagał represjonowanym, będzie wiedzieć, jakie zadośćuczynienie realnie jesteś w stanie uzyskać i jakie argumenty mogą przekonać sąd. Dzięki temu nie będziesz się obawiać, że coś umknęło Twojej uwadze i że nie występujesz o wszystko, do czego masz prawo.

Odszkodowanie dla osób represjonowanych – podsumowanie

W związku z represjami tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia możesz uzyskać rekompensatę za krzywdy (cierpienia psychiczne i fizyczne) oraz za szkody majątkowe (wydatki i straty materialne). Aby to zrobić, konieczne jest złożenie wniosku do właściwego sądu i ustalenie wysokości należnych Ci świadczeń. Czasami  takie działania musisz jeszcze poprzedzić unieważnieniem komunistycznego orzeczenia.

Przepisy nie wprowadzają obowiązku korzystania z pomocy adwokata na którymkolwiek z tych etapów. Dzięki pomocy kancelarii mającej doświadczenie w prowadzeniu spraw represjonowanych, możesz jednak łatwiej ustalić wysokość przysługujących Ci świadczeń i mieć pewność, że doświadczona osoba czuwa nad całym przebiegiem postępowania.

W naszej kancelarii od lat unieważniamy komunistyczne orzeczenia i występujemy w imieniu represjonowanych lub ich rodzin o zadośćuczynienie oraz odszkodowanie. Jeśli też należysz do grona tych osób, skontaktuj się z nami – za darmo zweryfikujemy, czy Ty również masz szansę na uzyskanie rekompensaty od Skarbu Państwa.