Niegodność dziedziczenia, czyli jak odsunąć od spadku osobę, która na niego nie zasługuje

Co możesz zrobić, by spadek nie przypadł komuś, kto na to nie zasługuje? Oczywiście najprościej byłoby, gdyby sam spadkodawca dokonał wydziedziczenia. Jeśli jednak z różnych powodów tego nie zrobił, nie jest za późno. Taka osoba wciąż może ponieść konsekwencje swojego zachowania, o ile podejmiesz odpowiednie kroki. Wszystko ze względu na niegodność dziedziczenia.

Czym jest niegodność dziedziczenia?

Jak możesz domyślić się po samej nazwie, uznanie za niegodnego dziedziczenia polega na stwierdzeniu, że ktoś „nie zasługuje”, by otrzymać jakikolwiek majątek po zmarłym. Procedura ta ma miejsce po śmierci spadkodawcy i rozpoczyna się na wniosek osób zainteresowanych odsunięciem konkretnej osoby od spadku.

Wprawdzie sam spadkodawca mógłby jeszcze za życia zatroszczyć się o uregulowanie kwestii spadkowych – spisać testament, w którym pominie niegodnego spadkobiercę, a jeśli będzie to konieczne, także go wydziedziczyć. Równie dobrze mógł jednak nie zdążyć podjąć odpowiednich kroków albo najzwyczajniej w świecie nie wiedział o postępowaniu spadkobiercy.

W takiej sytuacji możesz zakładać, że zmarły nie chciałby, aby część jego majątku trafiła w ręce nieodpowiedniej osoby. I tu właśnie przepisy stwarzają Ci możliwość skorzystania z pewnej furtki bezpieczeństwa, jaką jest uznanie za niegodnego dziedziczenia. W ten sposób już po śmierci spadkodawcy dopilnujesz, by jego majątek nie wpadł w niepowołane ręce.

Kiedy możliwe jest uznanie za niegodnego dziedziczenia?

Wyobraź sobie, że Twój brat przepisuje cały swój majątek synowi. Ten natomiast niedługo później zabija swojego ojca. Teoretycznie cały spadek powinien trafić w ręce Twojego bratanka. Trudno jednak się nie zgodzić, że byłoby to niesprawiedliwe.

I tutaj konkretne kroki możesz podjąć Ty, udowadniając, że jest bratanek jest niegodny dziedziczenia, a tym samym nie zasługuje na jakikolwiek spadek.

Oczywiście nie zawsze muszą być to aż tak ekstremalne przypadki. Równie dobrze spadkobierca mógłby z innych powodów okazać się niegodnym. Co jednak ważne, nie ma znaczenia, jakie zachowania w Twoim odczuciu uzasadniają stwierdzenie niegodności dziedziczenia. Odsunięcie od spadku na tej podstawie będzie możliwe tylko w 3 konkretnych przypadkach przewidzianych przez przepisy.

Wszystkie inne powody spoza tej krótkiej listy nie uzasadniają natomiast odsunięcia spadkobiercy od spadku. Majątek ma przypaść dziecku, które w ogóle nie interesowało się swoim rodzicem? A może wpadnie w ręce nałogowego hazardzisty, który prawdopodobnie zaraz w całości go roztrwoni? Nie ma to znaczenia. Możesz uważać, że to niesprawiedliwe, ale przepisy są jednoznaczne – stwierdzenie niegodności dziedziczenia na takiej podstawie nie będzie możliwe.

Przyjrzyjmy się więc jedynym powodom, które mogą uzasadniać niegodność dziedziczenia według KC. Chodzi tu o sytuacje, gdy dana osoba:

• dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
• podstępem lub groźbą nakłoniła spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodziła mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukryła lub zniszczyła testament spadkodawcy, podrobiła lub przerobiła jego testament albo świadomie skorzystała z testamentu podrobionego lub przerobionego przez kogoś innego.

Niegodność dziedziczenia ze względu na popełnienie ciężkiego przestępstwa

Chyba trudno mieć wątpliwość, że jeśli dana osoba zamorduje spadkodawcę albo przynajmniej dokona próby zabójstwa, można uznać, że popełniła względem niego ciężkie przestępstwo.

Co jednak dokładnie należy rozumieć przez to sformułowanie i jakie inne czyny wchodzą w zakres tej kategorii?

W prawie karnym przestępstwa dzieli się na zbrodnie i występki. Rozróżnienia dokonuje się w ten sposób, że za zbrodnie uważa się czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności co najmniej na 3 lata. Co ważne, znaczenie ma tu nie wyrok, jaki ostatecznie otrzymał skazany, ale sama górna granica przewidziana przez przepis.

Intuicyjnie mogłoby się więc wydawać, że za przestępstwa ciężki uznawane będą zbrodnie. Jeśli natomiast spadkobierca popełnił występek, nie może być na tej podstawie uznany za niegodnego dziedziczenia. Sądy mają jednak na ten temat inne zdanie i przyjmuje się, że także popełnienie występku może prowadzić do odsunięcia danej osoby od majątku spadkodawcy. Decyzja należy do sądu cywilnego.

Nie ma natomiast wątpliwości, że musi być to przestępstwo skierowane przeciw spadkodawcy, a zbrodnia lub występek przeciwko:

• życiu i zdrowiu,
• wolności,
• wolności seksualnej i obyczajności,
• rodzinie i opiece,
• czci i nietykalności cielesnej.

Stwierdzenie niegodności dziedziczenia możliwe będzie przy tym tylko wtedy, gdy przestępstwo zostanie popełnione umyślnie – a więc sprawca chciał je popełnić. Nie ma natomiast znaczenia, czy mu się to udało, czy też jego działania okazały się nieskuteczne.

Niegodność dziedziczenia ze względu na groźbę lub podstęp

Osobą niegodną dziedziczenia będzie również ta, która wpływa na podjęcie przez spadkodawcę konkretnych decyzji dotyczących dziedziczenia, takich jak odwołanie lub spisanie testamentu.

Oczywiście nie chodzi tu tylko o rozmowę, ale o groźbę lub podstęp. Takie działanie nie tylko umożliwia uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, ale też stwarza możliwość podważenia testamentu ze względu na tzw. wady oświadczenia woli.

W języku prawniczym groźba to przy tym tylko takie zachowanie, które ma realny charakter i sprawia, że spadkodawca czuje się zagrożony. Może sprowadzać się np. do szantażu lub nawet dalej idących kroków – grożenia zabójstwem itd. Podstęp ma natomiast miejsce, gdy spadkobierca umyślnie wprowadzą spadkodawcę w błąd.

Niegodność dziedziczenia a wpływanie na testament

Ostatnia grupa przyczyn uzasadniających niegodność dziedziczenia wiąże się już nie z próbą wpłynięcia na postępowanie spadkodawcy, ale na sam testament. Chodzi tu o wszystkie zachowania związane z ostatnią wolą, które mają zmienić zasady dziedziczenia, a więc:

• ukrycie testamentu,
• zniszczenie,
• podrobienie,
• przerobienie,
• świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

I w tym przypadku zachowanie musi być umyślne. Nie ma natomiast znaczenia, czy dany testament był ważny. Liczy się tylko to, że spadkobierca uważał go za obowiązujący i myślał, że swoim zachowaniem wpłynie na zasady dziedziczenia.

Przykładowo: spadkodawca nie wiedział, jak napisać testament własnoręczny i zamiast spisać go w całości odręcznie, wydrukował go i jedynie podpisał się na kartce. Spadkobierca również nie zdawał sobie sprawy, że taki dokument nie ma żadnej mocy prawnej. Postanowił więc zniszczyć testament, by dziedziczenie odbywało się według zasad ustawowych. Wprawdzie w żaden sposób nie wpłynęło to na to, kto otrzyma spadek (dziedziczenie i tak przebiegłoby w tym wypadku ustawowo), jednak jest to podstawa, by uznać spadkobiercę niegodnym dziedziczenia.

Kto może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia?

W poprzednich akapitach spotkasz się z takim pojęciem jak „uznanie spadkobiercy niegodnym dziedziczenia”. Trzeba jednak zaznaczyć, że w praktyce niegodność dziedziczenia odnosi się nie tylko do spadkobierców. Można stwierdzić ją wobec każdej osoby, która ma otrzymać korzyść majątkową po zmarłym. Będą to więc:

• spadkobiercy,
• uprawnieni do zachowku (np. bliskie osoby pominięte w testamencie, którym z tego tytułu należy się zachowek),
• zapisobiorcy (zwykli i windykacyjni).

Jak stwierdzić niegodność dziedziczenia?

Jak wiesz już z początku tego artykułu, niegodność dziedziczenia zgodnie z KC może stwierdzić tylko sąd. Co więcej, zrobi to tylko w trybie procesowym. Ta druga kwestia ma o tyle znaczenie, że stwierdzenie nabycia spadku przebiega w trybie nieprocesowym.

Nie ma sensu w tym tekście rozwodzić się nad różnicami między tymi dwoma trybami. To, co powinno mieć dla Ciebie znaczenie w tym kontekście, to że w ramach stwierdzenia nabycia spadku nie możesz dochodzić uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia.

Jeśli postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku już trwa, pozostaje Ci podnieść zarzut niegodności dziedziczenia, a następnie uruchomić osobny proces, wnosząc pozew o uznanie danej osoby za niegodną. Na czas trwania takiej sprawy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zostanie zawieszone.

Równie dobrze może się jednak zdarzyć, że jeszcze nim dowiesz się o tym, że dany spadkobierca może zostać uznany za niegodnego, sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Nie oznacza to jednak, że nie masz już szans na doprowadzenie do sytuacji, gdy taka osoba zostanie odsunięta od majątku po zmarłym. W takim przypadku znów musisz uruchomić proces o stwierdzenie niegodności dziedziczenia. Jeśli zakończy się po Twojej myśli, na tej podstawie sąd będzie mógł następnie zmienić wydane wcześniej postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

Uznanie niegodnym dziedziczenia a zachowek i inne skutki

Jeśli sąd uzna, że dana osoba jest niegodna dziedziczenia, zostanie ona potraktowana, jakby nie dożyła otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Oznacza to, że nie będzie miała prawa do spadku, zachowku, ani ewentualnych zapisów. Pamiętaj jednak, że stwierdzenie niegodności dziedziczenia zawsze dotyczy konkretnej osoby – nie przechodzi więc na dzieci niegodnego i one same mogą być już uprawnione do spadku.

Przebaczenie i jego wpływ na niegodność dziedziczenia

Zanim jednak uruchomisz całą procedurę o stwierdzenie niegodności dziedziczenia, upewnij się, że w ogóle jest to możliwe. Mowa tu nie tylko o sprawdzeniu, czy istnieją podstawy stwierdzenia takiej niegodności zgodnie z przepisami KC.

Znaczenie ma także przebaczenie. Jeśli spadkodawca był świadomy zachowania niegodnego i mu przebaczył, to tym samym dał do zrozumienia, że jego „winy” zostają odpuszczone. Co za tym idzie – stwierdzenie niegodności dziedziczenia nie będzie już możliwe.

Żeby dokonać przebaczenia, spadkodawca nie musi mieć nawet pełnej zdolności do czynności prawnych – wystarczy, że w danym momencie działał z tzw. „dostatecznym rozeznaniem”. Nie ma też konieczności dochowania żadnej konkretnej formy. Przebaczenie może odbyć się oficjalnie (z użyciem słowa „przebaczam”), jak i w sposób domyślny, poprzez samo zachowanie.

Niegodność dziedziczenia – termin na skuteczne działanie

Jak to bywa z wieloma czynnościami i w przypadku niegodności dziedziczenia wprowadzono pewne ograniczenie czasu na skuteczne działanie. Zgodnie z przepisem, możesz wystąpić do sądu w ciągu 1 roku od momentu, w którym dowiesz się o przyczynie niegodności. Jednocześnie nie może to nastąpić później, niż w ciągu 3 lat od chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.