Wszystko, co musisz wiedzieć o władzy rodzicielskiej: czym jest, kiedy można jej pozbawić lub ją ograniczyć i jak to zrobić?

Władza rodzicielska to jedno z najważniejszych uprawnień i obowiązków każdego rodzica. I choć dziecko potrzebuje zarówno mamy, jak i taty do wychowania oraz prawidłowego rozwoju, nie zawsze taki stan rzeczy będzie dla niego dobry. Czasami konieczne okaże się ograniczenie ingerencji co najmniej jednego z rodziców w kwestię wychowania dziecka, sprawowania pieczy nad nim oraz nad jego majątkiem. O jakich przypadkach mowa i jak możesz zadbać, by nieodpowiedzialny rodzic nie nadużywał władzy rodzicielskiej?

Na czym polega władza rodzicielska? I co ma wspólnego z obowiązkami rodziców wobec dziecka?

Jeżeli zajrzysz do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, znajdziesz tam dość krótką definicję władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 95 jest to w szczególności obowiązek i prawo rodziców w zakresie:

• pieczy nad dzieckiem;
• pieczy nad jego majątkiem;
• wychowania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw.

Mamy więc 3 główne obszary, które obejmuje władza rodzicielska, choć jednocześnie jej zakres się do tego nie ogranicza – w przepisie nie bez powodu pojawiło się słowo „w szczególności.

W ramach wykonywania władzy rodzicielskiej masz obowiązek dbać o dziecko, jego majątek i jego wychowanie, kierując się dobrem małoletniego i interesem społecznym. Prawidłowe wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza więc, że dziecko ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa, może prawidłowo rozwijać się pod kątem fizycznym i duchowym, a także jest przygotowywane do samodzielnego życia.

Co więcej, podejmując ważne decyzje dotyczące dziecka lub jego majątku, jako rodzic zgodnie z przepisami masz obowiązek je wysłuchać (o ile stopień rozwoju dziecka na to pozwala) i w miarę możliwości uwzględnić jego zdanie w podejmowanej decyzji. (jeśli nie wierzysz, zajrzyj do art. 95 § 4 KRO).

Zauważ, że wykonywanie władzy rodzicielskiej jest jednocześnie Twoim obowiązkiem, jak i prawem. Jak najbardziej możesz więc angażować się w życie dziecka czy w jego wychowanie i nikt tego prawa nie może Ci odebrać bez uzasadnionych powodów. Możesz również reprezentować dziecko w sprawach go dotyczących (jako jego przedstawiciel ustawowy).

Czasem jednak pojawią się ważne powody, by Twoje prawo do wykonywania władzy rodzicielskiej ograniczyć, a nawet całkowicie Cię go pozbawić.

Pozbawienie i ograniczenie praw rodzicielskich – z jakich powodów następuje?

W zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej istnieją pewne ograniczenia wskazane bezpośrednio w przepisach i wspomniane w poprzedniej części artykułu. Te ograniczenia to konieczność wykonywania władzy rodzicielskiej z poszanowaniem godności i praw dziecka.

Tym samym, jeśli rodzice te granice przekroczą, sąd opiekuńczy może podjąć odpowiednie kroki. Mówiąc wprost: ograniczyć zakres sprawowania władzy rodzicielskiej przez jednego lub oboje z was lub całkowicie was jej pozbawić. Zdarza się też, że wystąpią powody niezawinione i niezależne od was, które również będą uzasadniać taką decyzję (np. długotrwały pobyt w szpitalu).

Zawsze jednak obowiązywać będzie zasada proporcjonalności: skoro wykonywanie władzy rodzicielskiej jest Twoim prawem, a jednocześnie dziecko powinno być wychowywane przez oboje rodziców, to sąd powinien stosować tylko na tyle dotkliwe środki, jakie są konieczne w danej sytuacji. W pierwszej kolejności będzie więc władzę rodzicielską ograniczał. Całkowicie odbierze ją natomiast tylko w tych „najpoważniejszych” przypadkach.

Kiedy sąd ograniczy władzę rodzicielską?

Zacznijmy więc od mniej dotkliwego scenariusza. Do ograniczenia władzy rodzicielskiej może dojść w 2 różnych przypadkach:

1. Z powodu rozłączenia rodziców (rozstanie, rozwód, separacja);
2. Ze względu na zagrożenie dobra dziecka.

Kwestii rozłączenia rodziców przyjrzymy się w dalszej części tekstu. Teraz skupmy się na drugim powodzie, czyli sytuacji, gdy dobro waszego dziecka jest zagrożone. Sąd może wtedy wydać konkretne zarządzenia. Wśród nich znajduje się m.in.:

• zobowiązanie was do placówki zajmującej się terapią rodzinną i kontrolowanie, czy rzeczywiście odbywacie taką terapię (zwykle kontrolę powierza się kuratorowi, który zdaje cykliczne raporty sądowi);
• określenie czynności, które możecie dokonywać tylko za zgodą sądu;
• poddanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
• powierzenie zarządzania majątkiem dziecka kuratorowi;
• skierowanie dziecka do organizacji lub instytucji przygotowującej do zawodu albo innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dzieckiem;
• umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub innej podobnej placówce;
• zastosowanie innych środków dostosowanych do konkretnej sytuacji i zgodnych z dobrem dziecka.

Do ograniczenia władzy rodzicielskiej może dojść:

1. Z urzędu – jeśli sąd dowie się o podstawach do ograniczenia władzy rodzicielskiej
2. Na wniosek osoby, która ma wiedzę, że dobro dziecka może być zagrożone (a więc m.in. przez drugiego rodzica, członka rodziny czy nawet instytucje – np. przez pracowników ośrodka pomocy społecznej).

Rozwód a władza rodzicielska – czy coś zmieni się w tym zakresie?

Skoro częstym powodem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest rozłączenie rodziców, to być może zastanawiasz się, czy orzeczenie rozwodu oznacza automatycznie, że władza rodzicielska każdego z was zostanie zagrożona. Najkrótsza możliwa odpowiedź brzmi: nie, ale omówmy tę sprawę szerzej.

Gdy postanowicie rozstać się formalnie, a więc albo wziąć rozwód, albo ustanowić prawną separację małżeńską, sąd na zakończenie postępowania wyda wyrok. Orzeknie w nim nie tylko o ustanowieniu separacji lub rozwiązaniu waszego małżeństwa. Rozstrzygnie w nim również kwestie dotyczące wspólnych małoletnich dzieci, w tym ureguluje władzę rodzicielską.

W jaki sposób to zrobi? Jeśli jego zdaniem dobro dziecka za tym przemawia, może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego rodzica np. do współdecydowania o najważniejszych sprawach dziecka.

Takie sprawy mogą dotyczyć przede wszystkim kwestii związanych z leczeniem, edukacją i wyjazdami za granicę. W tych kwestiach rodzice będą musieli działać w porozumieniu. W pozostałych sytuacjach decyzję będzie mógł podejmować samodzielnie ten rodzic, któremu przysługuje pełnia władzy rodzicielskiej.

Nie oznacza to jednak, że każde rozstanie doprowadzi do takiej sytuacji. Oboje macie szansę na zachowanie pełni władzy rodzicielskiej.

Po pierwsze, warto wiedzieć, że możecie wypracować tzw. porozumienie wychowawcze i między sobą ustalić m.in. kwestię alimentów, kontaktów z dzieckiem i władzy rodzicielskiej. Wprawdzie sąd nie zaakceptuje takiego planu wychowawczego automatycznie – sprawdzi, czy jest on zgodny z dobrem dziecka. Nie zmienia to jednak faktu, że w wielu przypadkach rozstrzygnie sprawę w taki sposób, w jaki została określona w planie wychowawczym.

Konieczność ograniczenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców najczęściej pojawi się w sytuacji, gdy będzie panował między wami duży konflikt i nie będziecie w stanie współpracować ze sobą, nawet dla dobra dziecka. W takim przypadku sąd zwykle uzna, że pełnię władzy rodzicielskiej powinien zachować rodzic, z którym dziecko na stałe mieszka, a władza drugiego zostanie ograniczona.

Z jakich powodów następuje pozbawienie praw rodzicielskich?

Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najbardziej dotkliwy środek. Można więc z niego skorzystać dopiero w sytuacji, gdy inne rozwiązania (związane z ograniczeniem władzy rodzicielskiej) zawodzą albo gdy ich zastosowanie nie ma sensu w konkretnym przypadku.

Co ważne, pozbawienie władzy rodzicielskiej może wynikać nie tylko z tego, że rodzic z własnej winy zaniedbuje swoje obowiązki. Czasami przyczyna jest zupełnie od niego niezależna i niezawiniona. W związku z tym pozbawienie władzy rodzicielskiej jest możliwe gdy:

• istnieje trwała przeszkoda uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej
• rodzic zaniedbuje swoje obowiązki rodzicielskie;
• rodzic nadużywa władzy rodzicielskiej.

Trwała przeszkoda a pozbawienie praw rodzicielskich

Pod pojęciem trwałej przeszkody kryją się te sytuacje, których ustąpienie albo w ogóle nie jest możliwe, albo też trudno określić termin ich ustąpienia (przy jednoczesnym dużym prawdopodobieństwie, że przeszkoda szybko nie zniknie).

Taką trwałą przeszkodą może być np. przeprowadzka drugiego rodzica do innego miasta na drugim końcu kraju, gdzie zakłada nową rodzinę albo dostaję stabilną pracę. W obu tych przypadkach wprawdzie istnieje szansa, że rodzic kiedyś wróci do miasta, ale w najbliższym czasie nic na to nie wskazuje.

Na czym polega zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich?

Tu sprawa jest stosunkowo oczywista. Skoro wykonywanie władzy rodzicielskiej jest zarówno prawem, jak i obowiązkiem, to zaniedbywanie takich kwestii jak zarządzanie majątkiem dziecka, zapewnienie mu pieczy i wychowywania można uznać za niewykonywanie rodzicielskich obowiązków. Oczywiście aby doszło do całkowitego pozbawienia władzy rodzicielskiej, zaniedbania muszą być poważne – np. wynikać z alkoholizmu rodzica, wiązać się z uchylaniem się od obowiązku alimentacyjnego albo stałym niezaspokajaniem podstawowych potrzeb dziecka.

Nadużywanie władzy rodzicielskiej jako przyczyna pozbawienia władzy rodzicielskiej

Kolejna możliwość to nadużywanie władzy rodzicielskiej. To wszystkie te sytuacje, które można by było zaszufladkować jako „wysoce naganne”.

W tej kategorii mieści się więc m.in. stosowanie kar cielesnych, nakłanianie do popełnienia przestępstwa, zmuszanie do nieodpowiedniej pracy (np. prostytuowania się dziecka),  a także tzw. alienacja rodzicielska – postępowanie w taki sposób, by odizolować dziecko od drugiego rodzica i zniszczyć albo poważnie zaburzyć jego relacje. Jeśli więc drugi rodzic stale podburza dziecko przeciwko Tobie, zniechęca je do kontaktów z Tobą, a nawet celowo je utrudnia, masz podstawę, by wystąpić o pozbawienie go władzy rodzicielskiej.

To jednak wciąż nie wszystko. Wyżej wspomniane przypadki dotyczą sytuacji, w których sąd obowiązkowo pozbawia rodzica władzy rodzicielskiej. Istnieją jednak również okoliczności, w których może, ale nie musi tego zrobić. Tzw. fakultatywne pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić, gdy dotychczas stosowane środki (zwykle związane z ograniczeniem władzy rodzicielskiej) nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i nic nie wskazuje na to, by stosowanie innych tego typu rozwiązań mogło coś zmienić.

Z jakich powodów następuje pozbawienie praw rodzicielskich?

Jednym z powodów odebrania władzy rodzicielskiej jest trwała przeszkoda, która uniemożliwia jej wykonywanie. „Trwała” to w tym przypadku słowo klucz. Bo co, gdy taka przeszkoda istnieje, ale jest przejściowa? Tutaj wkracza inne rozwiązanie – zawieszenie władzy rodzicielskiej.

Polega ono na czasowym odebraniu możliwości sprawowania władzy rodzicielskiej z takich względów jak choćby długi wyjazd za granicę czy pobyt w szpitalu. Kiedy taka okoliczność przeminie, rodzic znów będzie mógł wykonywać władzę rodzicielską.

Jak napisać wniosek o pozbawienie i ograniczeń praw rodzicielskich?

Wiele zależy od tego, czy sprawa toczy się w ramach rozwodu lub separacji, czy też w osobnym postępowaniu.

W tym pierwszym przypadku wniosek o uregulowanie władzy rodzicielskiej przedstaw już w samym pozwie rozwodowym/pozwie o separację lub – jeśli to Ty jesteś stroną pozwaną – w odpowiedzi na pozew. Z kolei jeśli uruchamiasz odrębne postępowanie, musisz złożyć wniosek o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej jako osobne pismo, do właściwego wydziału rodzinnego.

Oprócz wymogów formalnych, które trzeba spełnić (m.in. zamieszczenie danych stron i sądu, miejscowości i daty pisma, a także własnoręcznego podpisu i sformułowania odpowiednich wniosków), musisz przedstawić odpowiednie uzasadnienie i poprzeć je dowodami.

Obojętnie, czy chodzi o ograniczenie, czy całkowite pozbawienie władzy rodzicielskiej, Twoim zadaniem będzie udowodnienie, że w danym przypadku zachodzą powody uzasadniające tę decyzję. Możesz więc np. wykazać, że:

• rodzic zmusza dziecko do ciężkiej pracy;
• jest agresywny;
• przebywa nietrzeźwy w obecności dziecka (z powodu uzależnienia od alkoholu lub narkotyków).

Krótko mówiąc – Twoim celem jest przekonać sąd, że przy obecnym stanie rzeczy dobro dziecka jest zagrożone i że dopiero uregulowanie sytuacji w inny sposób to zmieni. Aby tak się stało, przedstaw odpowiednie dowody – np. zeznania świadków, dokumenty z leczenia, opinie biegłych psychologów. Wszystko to, co może uzasadnić Twoje stanowisko.

Oczywiście w teorii wydaje się to proste. W praktyce jednak musisz dokładnie przemyśleć strategię procesową – w końcu od tego zależy dobro Twojego dziecka. Trzeba dopilnować, by niczego nie pominąć i zgromadzić dowody, co może okazać się trudne i czasochłonne. Potem czeka Cię postępowanie przed sądem – w sprawach dotyczących tak ważnych kwestii jak dobro małoletniego dziecka nie sposób tego uniknąć.

Jeśli chcesz w pełni zabezpieczyć interesy dziecka, czuć się bezpieczniej i pewniej w tej sprawie i mieć pewność, że niczego nie przeoczysz, najlepiej gdy skorzystasz z pomocy prawnika specjalizującego się w sprawach rodzinnych. Wprawdzie pomoc adwokata nie jest obowiązkowa (żaden przepis nie narzuca takiej konieczności). Jakiekolwiek błędy mogą Cię jednak słono kosztować i rzutować na przyszłość Twoją oraz Twojego dziecka. Właśnie dlatego nie warto ryzykować i lepiej sięgnąć po profesjonalną pomoc.

Zobacz odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące władzy rodzicielskiej

Do kiedy trwa władza rodzicielska?

Władzę rodzicielską będziesz wykonywać do momentu, w którym dziecko nie zyska pełnej zdolności do czynności prawnych. Krótko mówiąc – do ukończenia przez nie 18. roku życia. Przynajmniej co do zasady. Czasami – gdy przemawia za tym dobro dziecka – sąd może wcześniej pozbawić Cię władzy rodzicielskiej nad małoletnim.

Jaki sąd jest właściwy do rozstrzygania kwestii władzy rodzicielskiej?

To zależy od konkretnego przypadku. Jeśli ta kwestia ma być rozstrzygnięta w ramach sprawy o rozwód lub separację, będzie to ten sam sąd, który prowadzi całe postępowanie (a więc właściwy sąd okręgowy). W pozostałych przypadkach o władzy rodzicielskiej orzeka wydział rodzinny sądu rejonowego, właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka.

Czy możliwe jest przywrócenie władzy rodzicielskiej?

Jeśli ustanie przyczyna ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej, to sąd opiekuńczy jak najbardziej może wydać nowe postanowienie w tej sprawie i władzę przywrócić. Zrobi to jednak tylko, jeśli dojdzie do wniosku, że taka przyczyna rzeczywiście ustała i że zmiana w tym zakresie będzie zgodna z dobrem dziecka.