Europejski nakaz dochodzeniowy a pomoc prawnika – dlaczego jest tak ważna?

Wiele istotnych dowodów dla Twojej sprawy może znajdować się poza granicami Polski. Ten problem często rozwiąże jednak wydanie europejskiego nakazu dochodzeniowego. Kiedy może Ci się to opłacać? Czy od END możesz się odwołać? I dlaczego w tego typu sprawach warto skorzystać z pomocy adwokata?

Co musisz wiedzieć o Europejskim nakazie dochodzeniowym?

Nie da się wytłumaczyć, dlaczego rola adwokata jest tak istotna w kontekście europejskiego nakazu dochodzeniowego, bez przedstawienia kilku informacji teoretycznych. Spokojnie, będzie maksymalnie prosto i bez prawniczego żargonu. Musisz jednak wiedzieć, jak funkcjonuje europejski nakaz dochodzeniowy, by w pełni rozumieć, dlaczego nie warto działać na własną rękę. Zanim więc skupimy się na znaczeniu adwokata w sprawach związanych z END, przyjrzymy się samemu europejskiemu nakazowi dochodzeniowemu.

Czym jest Europejski Nakaz Dochodzeniowy?

Europejski nakaz dochodzeniowy (END) to stosunkowo nowe rozwiązanie mające ułatwić przeprowadzanie dowodów poza granicami danego państwa, a także uzyskanie ich i wykorzystanie w ramach postępowania karnego w Polsce.

W praktyce END znajduje więc zastosowanie np. gdy Twoja sprawa toczy się w kraju, ale istotne dowody można uzyskać poza jego granicami. Wtedy odpowiednie organy krajowe (sąd lub prokurator) zwrócą się do organów tego drugiego państwa w celu:

• przeprowadzenia czynności dowodowych – czyli podjęcia określonych działań prowadzących do uzyskania ważnego dowodu (np. przesłuchania świadka przebywającego w Hiszpanii);
• przekazania dowodu już istniejącego (np. wcześniej sporządzonego protokołu);
• zapobiegnięcia zniszczeniu, usunięciu lub pozbyciu się dowodu.

Zagraniczne państwo, które będzie przeprowadzać konkretne czynności na podstawie END, nazywa się wówczas państwem wykonującym i tego określenia będziemy używać w dalszej części artykułu.

END opiera się na mechanizmie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych. Oznacza to, że co do zasady wykonywane jest praktycznie „automatycznie” i istnieją tylko konkretne, ściśle określone sytuacje, kiedy państwo wykonawcze może tego odmówić. Co więcej, powinno traktować czynności dowodowe przeprowadzane w oparciu o END z takim samym priorytetem co podobne sprawy krajowe.

Kiedy wydaje się END?

Istnieje właściwie tylko kilka ogólnych zasad odnoszących się do wydawania europejskiego nakazu dochodzeniowego. Zgodnie z unijną dyrektywą z END można korzystać, jeśli jego wydanie jest niezbędne, proporcjonalne i dopuszczalne w podobnych sprawach krajowych. W Polsce wydanie END jest przy tym niemożliwe, jeśli nie wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości lub polskie prawo nie dopuszcza przeprowadzenia lub uzyskania danego dowodu.

Jak widzisz, pojęcia z dyrektywy są dość ogólne. Nie ma więc ścisłych wytycznych, co do przestępstw, w przypadku których da się zastosować END. Teoretycznie może się ono odnosić właściwie do każdej sprawy karnej, w tym spraw karnych-skarbowych, a co więcej – nawet do niektórych wykroczeń. Oczywiście wszystko pod warunkiem spełnienia wyżej wymienionych zasad (niezbędność, proporcjonalność, dopuszczalność w podobnych sprawach krajowych).

Wydanie europejskiego nakazu dochodzeniowego możliwe jest w odniesieniu do wszystkich dowodów i czynności dowodowych i na każdym etapie postępowania, a więc zarówno w przypadku postępowania przygotowawczego, tzw. czynności operacyjno-rozpoznawczych, jak i w ramach toczącej się już sprawy.

Kto wydaje europejski nakaz dochodzeniowy i jak wygląda cała procedura?

END najczęściej wydaje sąd, sędzia śledczy lub prokurator. Takie uprawnienia będzie mieć jednak również Policja oraz inne organy śledcze, z tym że z pewnym ograniczeniem – konieczne jest jeszcze zatwierdzenie END przez prokuratora, by END przypadkiem nie były nadużywane, a więc by spełniało zasady konieczności, proporcjonalności i dopuszczalności w podobnych sprawach krajowych.

Jakie wymogi musi spełniać END?

Nakaz wydaje się na specjalnym formularzu i tłumaczy na język urzędowy tego państwa UE, który ma nakaz wykonać lub na inny język dopuszczalny przez ten kraj.

W nakazie można wskazać nie tylko jedną, ale kilka czynności dochodzeniowych, które państwo wykonawcze ma przeprowadzić. Dołącza się również uzasadnienie, a czasem także określa, w jaki dokładnie sposób czynności miałyby być prowadzone.

Może więc nie tylko żądać przesłuchania świadka, ale np. przesłuchania z okazaniem wizerunków albo domagać się nie tylko przeprowadzenia odpowiednich badań, ale dodatkowo określić, jakie osoby powinny w nim uczestniczyć (np. biegły z zakresu seksuologii).

Wydanie europejskiego nakazu dochodzeniowego wymaga bezpośredniego kontaktu organu wydającego (np. sądu prowadzącego sprawę karną w Polsce) z organem wykonującym (np. Policją w danym kraju). Co więcej, polski organ może się domagać, by jego przedstawiciel był obecny przy przeprowadzaniu czynności dowodowych.

Po otrzymaniu nakazu państwo wykonujące musi uznać i wykonać nakaz bez żądania dopełnienia jakichkolwiek formalności. Wyjątkiem będą te szczególne sytuacje, w których zgodnie z postanowieniami unijnymi ma prawo odmówić.

Państwo przeprowadzające czynności na podstawie END może wprawdzie nie dopełnić tych procedur, ale tylko, jeśli są one sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa w tym państwie, taka czynność w tym państwie nie byłaby dopuszczalna lub też gdy można zastosować inną czynność dającą taki sam efekt, a jednocześnie będącą mniej dotkliwą.

Jakie terminy obowiązują?

Po otrzymaniu nakazu państwo wykonujące ma 30 dni na podjęcie decyzji o uznaniu orzeczenia (z możliwością wydłużenia o kolejne 30 dni).

Później zaczyna biec 90-dniowy termin na przeprowadzenie czynności dochodzeniowej. Tu jednak istnieją pewne wyjątki:

• jeśli END dotyczy dowodu już istniejącego, należy przekazać go bez zbędnej zwłoki;
• czasami mogą wystąpić tzw. podstawy odroczenia;
• gdy nie ma praktycznej możliwości przestrzegania terminu, państwo wykonujące ma prawo wydłużyć czynności dowodowe o dowolny czas (przepisy nie narzucają tu ograniczeń).

Kiedy można odmówić wykonania END?

Choć END opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń, nie oznacza to, że państwo wykonujące pozostaje bez jakiegokolwiek pola manewru. Ma prawo odmówić wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego, ale tylko gdy:

• w państwie wykonującym dana czynność dowodowa stosowana jest tylko do określonych przestępstw, a przestępstwo związane z END nie mieści się w tym zakresie – trudno przecież wymagać, by inne państwo musiało sięgać po konkretne narzędzie całkowicie wbrew swojemu prawu tylko dlatego, że inny kraj tego żąda;
• przestępstwo, w związku z którym wydano END, nie jest przestępstwem w państwie wykonującym (tzw. brak podwójnej karalności) – od tej zasady istnieją jednak wyjątki określone w załączniku dyrektywy;
• w państwie wykonującym przysługuje immunitet lub inny podobny przywilej;
• wykonanie END prowadziłoby do naruszenia interesów państwa wykonującego w zakresie bezpieczeństwa narodowego;
• nakaz jest sprzeczny z obowiązkami spoczywającymi na państwie wykonania;
• czynność wskazana w END nie istnieje w prawie państwa wykonującego lub byłaby niedopuszczalna w sprawie krajowym;
• END dotyczy sprawy już rozstrzygniętej – tzw. zasada ne bis in idem.

Pomoc adwokata w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego  – dlaczego jest tak istotna?

Kiedy rozumiesz już, czym jest europejski nakaz dochodzeniowy, kiedy się go wydaje i na jakich zasadach przebiega procedura, możemy przejść do części, która prawdopodobnie interesuje Cię najbardziej: czy wparcie adwokata od prawa karnego jest niezbędne?

Nie ma przymusu korzystania z pomocy prawnika, ale zdecydowanie warto. I to obojętnie, czy sprawa dotyczy pozyskania dowodu na Twoją korzyść, czy zapobiegania sytuacji, w której END doprowadzi do uzyskania dowodów mogących Cię obciążać.

Co może zrobić adwokat, gdy END jest dla Ciebie niekorzystne?

Rola adwokata będzie mieć znaczenia zarówno na etapie wydania END, jak i jego wykonania za granicą.

Rozważmy najpierw pierwszy scenariusz. END zostało wniesione, ale bezzasadnie. Co w takiej sytuacji? Nie możesz wprawdzie wnieść zażalenia na samo wydanie europejskiego nakazu dochodzeniowego. Możesz natomiast zaskarżyć postanowienia dotyczące przeprowadzenia czynności dowodowych wskazanych w END. A mówiąc prościej: nie możesz sprzeciwiać się samemu wydaniu END, ale już jak najbardziej masz prawo zaskarżyć poszczególne dowody (konieczność ich przeprowadzenia i sposób, w jaki ma to być zrobione), które się tam znalazły.

Zauważ, że na własną rękę jest to praktycznie niewykonalne – w końcu jak bez wiedzy prawniczej i doświadczenia ocenisz, które czynności można zaskarżyć i na jakiej podstawie? Adwokat specjalizujący się w prawie karnym ustali to natomiast bez trudu i jeszcze w Twoim imieniu zajmie się zaskarżeniem.

Co więcej, choć nie ma takiego odgórnego przymusu, to państwo wykonawcze może konsultować niektóre czynności (np. pytania zadawane świadkom) z obrońcą oskarżonego lub podejrzanego, a nawet umożliwić obrońcy uczestniczenie w przeprowadzaniu dowodów poza granicami Polski.

Poza tym choć samo przeprowadzanie czynności dowodowych odbywa się w sposób przedstawiony w nakazie, to już sama procedura i konkretne prawa oparte są na zasadach obowiązujących w państwie wykonującym (zgodnie zresztą z zasadą, że mają być traktowane w ten sam sposób jak podobne czynności krajowe). O ile możesz mieć już duże trudności z zaznajomieniem się z przepisami na gruncie polskim, to jeszcze większym wyzwaniem okaże się skontrolowanie, czy w trakcie wykonania END przestrzegany jest porządek prawny innego państwa. Gdy zdecydujesz się na pomoc adwokata, on będzie czuwał nad tymi kwestiami.

A jeśli już taki dowód w ramach END został przeprowadzony i dostarczony do Polski, na tym nie kończy się rola obrońcy. Może dążyć do wykluczenia dowodu z postępowania i tym samym sprawienia, by w żaden sposób Cię nie obciążał – np. wykazując, że został on przeprowadzony w sposób sprzeczny z zasadami porządku RP.

Pomoc adwokata w przeprowadzeniu korzystnych dla Ciebie dowodów

Druga kategoria spraw, to kiedy za granicą znajdują się dowody korzystne dla Ciebie. Nie masz gwarancji, że sąd lub prokuratura sami zdecydują, że warto je przeprowadzić. Możesz natomiast samodzielnie zgłaszać wnioski dowodowe. Twój adwokat jest więc w stanie po pierwsze ustalić, czy takie dowody przysłużą się Twojej sprawie, a jeśli tak – zainicjować wydanie END.

Podobnie jak w odwrotnej sytuacji i tu obrońca może dążyć do uczestniczenia w przeprowadzanych czynnościach i czuwać nad tym, by odbyły się zgodnie z jego założeniami i by respektowane były Twoje prawa.

Jak widzisz, choć rola adwokata jest naprawdę duża w większości spraw karnych, to w przypadku END tym bardziej warto skorzystać z jego pomocy. Odnalezienie się w przepisach unijnych, krajowych i tych obowiązujących w państwie wykonującym jest praktycznie niemożliwe dla osoby bez wykształcenia prawniczego. A przecież to, czy END zostanie wykonany i w jaki sposób, może mieć ogromne znaczenie dla rozstrzygnięcia wydanego w Twojej sprawie.